AKCİĞER NAKLİNİN TARİHÇESİ -2.25.3- İMMÜNOLOJİNİN (BAĞIŞIKLIK BİLİMİNİN) DOĞUŞU - ÇİÇEK HASTALIĞI - 2025.05.21

Variolasyonun Osmanlı topraklarındaki köklü varlığına dair somut kanıtlar da bulunmaktadır. Feridun Nafiz Uzluk (1902-1974), 7 Kasım 1697 tarihli İstanbul'daki bir mezar taşında "Aşılamacızade Hekim Ali Çelebi" ibaresini tespit etmiştir. "Aşılamacızade" unvanı ("aşı yapanın oğlu" veya "aşıcı soyundan gelen" anlamına gelir), variolasyon uygulamasının nesilden nesile aktarılan kurumsallaşmış bir meslek olduğunu düşündürmektedir. Eğer bu zatın 65 yıl yaşadığı kabul edilirse, çiçek aşısı yapan babasının bu işi yaklaşık 1632'li yıllarda yapmış olduğu sonucu çıkar.

Bu bilgiyi destekler nitelikte, Rıfat Osman Bey (1874-1933) de 1632 tarihli, Edirne kadısına yazılmış ve devletin resmi kayıtlarına geçmiş bir hükümde, çiçek aşısı uygulayan bir kadından bahsetmektedir. Bu iki bulgu, 17. yüzyıl Osmanlı'sında variolasyon uygulamalarının belirli yerel topluluklar arasında yaygın şekilde uygulandığını ve bu alanda uzmanlaşmış kişilerin varlığını gösteren önemli kanıtlar sunmaktadır.

• Çiçek hastalığı dışındaki hastalıkların aşı yoluyla bulaşabileceğinden korkuyorlardı.
• Variolasyonun tam bağışıklık sağlamayabileceğinden şüpheleniyorlardı.
• En dikkat çekici endişelerden biri ise, farklı sosyal sınıflardan veya cinsiyetlerden insanların kanlarının karıştırılmasının aristokrat soyları zayıflatabileceği ve hatta "hermafroditler" (hem erkek hem de kadın cinsel organlarına sahip olduğu düşünülen kişiler) yaratabileceği yönündeki tuhaf inançtı.

Lady Mary'nin çiçek aşısı girişimleri, Kral I. George'un (1660-1727) sarayında duyulsa da, hanedan üyeleri çocuklarını bu yeni yönteme emanet etme konusunda oldukça temkinliydi. Ancak Lady Mary, hayat kurtarıcı potansiyeline inandığı bu buluşu İngiliz sosyetesinde yerleşik bir uygulama haline getirmekte kararlıydı. Aşının etkinliğini ve güvenliğini ikna edici bir şekilde kanıtlamak için daha etkileyici bir gösteriye ihtiyaç vardı.

Bu amaçla, Ağustos 1721'de Newgate Hapishanesi'nde tarihi bir deney gerçekleştirildi. İdam cezası almış altı mahkuma, aşı olmaları ve hayatta kalmaları halinde özgürlük vaat edildi. Mahkumların hepsi bu teklifi kabul etti ve şaşırtıcı biçimde hepsi sağlıklı kalmayı başardı. Daha da çarpıcı olanı, aşılanan mahkumlardan bir kadının, çiçek hastalığı olan bir çocuğu emzirmek üzere gönderilmesiydi. Altı hafta boyunca her gece çocukla uyumasına rağmen kadın hastalanmadı. Galler Prensesi'nin hala biraz tereddütlü kalması üzerine, St. James Westminster cemaatinden yetim çocuklar üzerinde başka bir deney daha yapıldı.

Bu deneyler, variolasyonun çiçek hastalığına karşı gerçekten de koruma sağladığını bilimsel ve toplumsal olarak kanıtladı. Newgate deneylerinin başarısı, yöntemin kabulünü hızlandırdı ve kısa sürede 200'den fazla üst sınıf kişinin variolasyon yaptırmasına öncülük etti. Maitland, Galler Prensesi'nin emriyle Prensesler Amelia ve Caroline'ın, daha sonra da kardeşleri Prens Frederick'in aşılanmasında yer aldı. 1729'a gelindiğinde ise 897 kişi daha aşılandı ve bunlardan sadece 17'si hayatını kaybetti. Bu oran, dönemin koşulları göz önüne alındığında, çiçek hastalığının yaygın ölümcüllüğüne karşı elde edilmiş büyük bir başarıydı.

Ancak kraliyet desteğine rağmen variolasyon, toplumda hala ciddi şüphe ve direnişle karşılaşıyordu. Özellikle dini çevreler bu yönteme sert biçimde karşıydı. Kilise, çiçek hastalığını “Tanrı’nın günahkarlara verdiği bir ceza” olarak yorumluyor ve aşılamayı “ilahi düzene müdahale” olarak nitelendiriyordu. Rahip Theodore Delafaye (1715-1886) gibi bazı din adamları, hastalığın ortadan kalkmasının insanların ahlakını zayıflatacağı ve Tanrı korkusunu unutturacağı endişesini dile getiriyordu.

Bu tür söylemler halkı olduğu kadar Lady Mary'nin yakın çevresini de etkiledi. Kız kardeşi Lady Mar, çocuklarını aşılatmayı reddetti ve 1723 civarında onlardan birini çiçek hastalığından kaybetti. Lady Mary’nin mektup arkadaşı Sarah Chiswell de variolasyonu kabul etmedi ve 1726’da aynı hastalıktan hayatını kaybetti.

Yöntemin Osmanlı kökenli oluşu, Batı’da bazı çevrelerde yabancı düşmanlığını körükledi ve ciddi tepkilere yol açtı. Variolasyon, yalnızca bir tıbbi yenilik olarak değil, aynı zamanda kültürel ve dini önyargıların hedefi haline geldi. Bazı kişiler bu yöntemi “İslami bir istila” ya da “İslam’ın sızması” olarak tanımlarken, bazı Hristiyan çevreler Müslüman kökenli bir uygulamanın kendilerine fayda sağlamayacağı yönünde temelsiz iddialar öne sürüyordu. Lady Mary Wortley Montagu’nun kendi papazı bile, yöntemin Müslümanlar tarafından geliştirilmiş olmasını gerekçe göstererek, Hristiyanlara uygun olmadığını savunmuştu.

Bu tür önyargılar en çarpıcı biçimde, 1722 yılında Londra’daki St. Paul Kilisesi’nin vaizi Rev. Edmund Massey’nin verdiği bir vaazda dile getirildi. “A Sermon Against the Dangerous and Sinful Practice of Inoculation” (Aşılamanın Tehlikeli ve Günahkar Uygulamasına Karşı Bir Vaaz) başlıklı konuşmasında Massey, variolasyonu dini bir sapkınlık olarak tanımladı. Bu yöntemin, “Hz. İsa’nın Haçı’nın düşmanları ve kafirler tarafından uygulandığını” ve insanların çocuklarını “şeytana barış kurbanı olarak sunduklarını” ileri sürerek dini paniği körükledi.

Variolasyon yöntemi zamanla bilimsel bir yöntem olmaktan çıkıp siyasallaştı. Muhafazakar çevreler, “doğaya müdahale” ve “yöntemin tehlikeleri” üzerine makaleler yayımlayarak halk arasında güvensizlik yarattı. Bununla birlikte, Osmanlı ve İngiltere'nin çiçek hastalığına karşı mücadele yöntemleri keskin biçimde farklıydı. Osmanlı'da hastalar karantinaya alınarak salgının yayılması kontrol altına alınırken, İngiltere'de bu uygulama yeterince benimsenmediği için salgın yönetimi zayıf kaldı.

Daha da vahimi, variolasyonun İngiltere'de sağlıklı bir şekilde uygulanmasının önünde, dönemin yerleşik tıp anlayışı ciddi bir engel teşkil ediyordu. O dönemde hala Antik Yunan hekimleri Hipokrat (M.Ö. 460–370) ve Galen (M.S. 129–200) gibi isimlerin mirasını sürdüren "hümoral tıp" anlayışı egemendi. Bu görüşe göre, insan vücudu dört ana sıvıdan (kan, balgam, sarı safra ve kara safra) oluşur ve sağlık, bu sıvıların dengede olmasıyla sağlanır. Hastalıkların nedeni, bu sıvıların dengesinin bozulması olarak görülüyordu.

Hastalıkların gerçek nedenleri hakkında henüz bilimsel bir fikir olmadığı için, tıp asıl olarak belirtileri yönetmeye odaklanıyordu. Dolayısıyla tedavi de, dengeyi yeniden sağlamak amacıyla vücuttan bir miktar sıvı—çoğunlukla kan—alıp atmakla mümkün sanılıyordu.

Bu anlayışla hareket eden İngiliz hekimler, variolasyon uygulamasından önce hastanın bozulan "sıvı dengesini" kan akıtma (bloodletting) yöntemiyle düzeltmeye çalışıyorlardı. Belki de bu şekilde uygulamanın daha etkili olacağını umuyorlardı. Ancak, vücut zaten enfeksiyonla mücadele halindeyken uygulanan bu yöntem, hastaları daha da zayıf düşürüyor ve bağışıklık sistemini iyice güçsüzleştiriyordu. Oysa variolasyon sürecinde bağışıklık sisteminin güçlü olması gerekiyordu; yanlış tedavi yaklaşımları ise hastalığın seyrini ağırlaştırarak riskleri artırıyordu. Üstelik bazı doktorlar, vücuda gereğinden fazla miktarda çiçek hastalığı irini enjekte ederek komplikasyonlara yol açıyor, böylece güvenli bir yöntem olan variolasyonu adeta tehlikeli bir işleme dönüştürüyorlardı.

2 Mayıs 1755'te İngiltere'deki Kraliyet Doktorlar Koleji, variolasyon yöntemini resmen onayladı. Ancak yöntemi Osmanlı’da keşfedip İngiltere’ye getiren Lady Mary, ülkesindeki uygulamaları izledikçe derin bir hayal kırıklığına sürüklendi. Doktorların bilgisizliği ve maddi hırsı, yöntemin bilimsel ruhunu gölgede bırakarak uygulamayı yozlaştırdı.

İngiltere'deki bu çarpık uygulamaların yanı sıra, variloasyon yöntemini dünyaya tanıtan Osmanlı hekimlerinin, bu tekniğin kendi topraklarında bile her kesimden kabul görmediğini belgelemesi oldukça dikkat çekicidir. Yöntem, çeşitli etnik ve dini gruplar arasında yaygınlık kazanmış olsa da, özellikle kaderci anlayışa sahip bazı Müslümanlar tarafından "Allah'ın takdirine müdahale" endişesiyle reddediliyordu. Timoni ve Pylarinus'un gözlemlerine göre, bu kesim "ölüm zamanının ilahi iradeyle belirlendiği" inancıyla aşıya mesafeli duruyordu. İronik bir şekilde, zaman zaman birbirine düşmanlık besleyen iki dinin inananları—hatta inandıkları Tanrılar—söz konusu aşı karşıtlığı olduğunda benzer kaygılar dile getiriyor, aynı söylemlerde buluşarak adeta birbirine omuz veriyordu.

Sonuçta toplumsal bir kalıp ortaya çıkıyordu. Aydın kesim ve yüksek sosyoekonomik gruplar yenilikçi tedaviye açık yaklaşırken, geniş halk kesimleri çeşitli kaygılar nedeniyle variolasyona mesafeli kalıyordu. Bu durum, bilimsel ilerlemenin toplumsal kabulünde eğitim ve sosyal konumun ne denli belirleyici olduğunu gösteriyordu.

Lady Mary, Koruyucu Tıbbın Öncüsü

Türkçesi: “Saygıdeğer Lady Mary Wortley Montagu’nun aziz hatırasına…
Kendisi, çiçek hastalığına karşı etkili aşılama yöntemini

Türkiye’den bu ülkeye başarıyla tanıttı.
Yöntemin etkinliğine yürekten inanarak önce kendi çocukları üzerinde başarıyla denedi.
Ve ardından bu uygulamayı vatandaşlarına tavsiye etti.
Onun cesur örnekliği ve rehberliği sayesinde, bizler bu ölümcül hastalığın şiddetini hafifleterek tehlikesinden korunabildik.
Bu büyük iyiliğin hatırasını yaşatmak ve kendisinin bu yöntemden şahsen gördüğü faydalar için duyduğu şükranı dile getirmek amacıyla,
bu anıt, Theodore William Inge’in dul eşi ve Sir John Wrottesley’nin kızı Henrietta Inge tarafından, Tanrı’nın izniyle, 1789 yılında dikilmiştir.”

Günümüzde Royal Society of Biology (Kraliyet Biyoloji Derneği), Lady Mary Wortley Montagu’yu “Koruyucu Tıbbın Öncüsü” unvanıyla onurlandırmaktadır. Diktikleri anıtta şu ifadeler yer almaktadır:

Royal Society of Biology Mary Wortley Montagu 1689-1762 Pioneer of preventative medicine Introduced smallpox inoculation to Britain in 1721, saving countless lives Commemorated here circa 1762 British Society for immunology www.rsb.org.uk

Türkçesi: "Royal Society of Biology (Kraliyet Biyoloji Derneği) Mary Wortley Montagu (1689–1762), koruyucu tıbbın öncüsüdür. 1721’de çiçek aşısını Britanya’ya tanıtarak sayısız hayat kurtardı. Yaklaşık 1762’de burada anıldı. British Society for Immunology (İngiliz İmmünoloji Derneği) www.rsb.org.uk

Öte yandan variolasyonu 1721’de Amerika’ya tanıtan Cotton Mather (1663-1728), Lady Mary’nin bu hayat kurtarıcı yöntemi Osmanlı’dan İngiltere’ye taşıma başarısına hayranlık duyuyordu. Ancak bu hayranlık, Osmanlı hekimlerinin yıllar önce Avrupa’daki meslektaşlarına raporladığı ve Osmanlı’da uzun süredir başarıyla uygulanan bu yöntemin Batı bilim çevrelerince görmezden gelinmesine duyduğu sitem ve hayal kırıklığıyla gölgelenmişti. Üstelik bu hekimler, Avrupa’nın en seçkin tıp okullarından Padova’da eğitim görmüş ve Royal Society gibi saygın bilim kurumlarına üye kabul edilmiş kişilerdi. Oysa aynı bilgi, aristokrat bir İngiliz kadının kaleminden çıkınca bir anda kabul görmüş, önce saray çevrelerinde, ardından toplumun üst sınıflarında ilgiyle karşılanmış ve nihayetinde bilimsel otorite tarafından ciddiye alınmış ve Mather sayesinde Atlantik ötesine taşınarak Yeni Dünya’da da meşruiyet kazanmıştı.

 

 

Batı’nın bilimsel üstünlük iddialarını sorgulamakla yetinmeyen cadı avcısı Mather, Osmanlı söz konusu olduğunda eleştirilerinde ölçüsüzlüğü hakaret boyutuna taşıdı. Dönemin Batılı önyargıları Osmanlıları “barbar” ya da “geri” olarak görme eğilimindeydi; Mather da bu zihniyetin bir yansıması olarak, 1721’de Boston’da patlak veren çiçek salgını sırasında yayımladığı Some Account of What is Said of Inoculating or Transplanting the Small Pox (Çiçek Hastalığını Aşılamak veya Nakletmek Hakkında Söylenenlere Dair Bazı Açıklamalar) adlı eserinde, Türk usulü variolasyon yöntemini överken dahi Türkleri aşağılamaktan geri durmadı.

Amerika'da Variolasyon

Lady Mary, variolasyon yöntemini İngiltere’de tanıtırken muhafazakar çevrelerden tepki görse de, en azından hayatı tehdit altında değildi. Oysa aynı yöntemi Amerika’da savunan din adamı ve bilim insanı Cotton Mather (1663-1728), yalnızca entelektüel değil, fiziksel şiddet tehdidiyle de karşı karşıya kaldı. 14 Kasım 1721 tarihinde üzerinde “Aşıcı hain! Sana çiçek bulaştıracağım!” yazılı bir notla birlikte Boston’daki evine bomba atıldı. Neyse ki bomba patlamadı.

Mather, İngilizlerin Amerika’daki egemenliğini sürdürdüğü kolonyal dönemde (yaklaşık 1607–1776) Massachusetts’te yaşamış; İngiltere Kilisesi’ni Katolik (Latince catholicus, “evrensel”) etkilerinden arındırarak saflaştırmayı amaçlayan Protestan Reform Hareketi’nin bir kolu olan Püriten topluluğunun (purify, İngilizce “saflaştırmak” fiilinden türetilmiştir) önde gelen vaizlerinden biri olarak, Amerikan tarihinin en tartışmalı figürlerinden biri haline gelmiştir. Katolik Kilisesi'nin aşırı zenginleşmesi, yozlaşması ve siyasi/dünyasal meselelerle giderek daha fazla ilgilenmeye başlaması, birçok din adamının tepkisini çekmiş; bu rahatsızlık Reform hareketlerinin doğuşuna zemin hazırlamıştır.

Mather’ın mirası, dini fanatizmle bilimsel merakı, kölelik ve kolonyal şiddet gibi yapısal adaletsizliklere göz yummayla halk sağlığına yönelik cesur tutumları bir arada barındıran derin çelişkilerle örülüdür. 1692’deki Salem Cadı Davaları’nda çoğunluğu kadın olan 20 kişinin idamla sonuçlanan cadı avını körüklemiş; öte yandan çiçek hastalığına karşı variolasyon yöntemini savunarak halk sağlığı alanında öncü bir rol üstlenmiştir.

Mather’ın Salem Cadı Davaları’ndaki etkisi, Püriten teolojisine dayanan vaazları ve yazılarıyla dolaylı ancak yıkıcıydı. Hukuki süreçte doğrudan yer almasa da, manevi otoritesi ve cadılık tehdidine dair söylemleri, mahkemelerin bakış açısını şekillendirerek Salem’deki histeriyi körükledi ve Amerika tarihinin en karanlık dönemlerinden birinin önemli figürlerinden biri olmasına yol açtı. Özellikle “görünmez kanıt” (spectral evidence) olarak bilinen, fiziksel delil yerine hayalet görüntülerine dayanan tanıklıkların mahkemelerde kullanılmasına sessizce onay vermesi, adaletsizliği derinleştirdi. Mather, bu tür delillerin dikkatle incelenmesini savunsa da, mahkemelerin bunları kullanmasını engellemedi; bu da masum insanların yalnızca başkalarının iddia ettiği doğaüstü görüntülerle idam edilmesine neden oldu.

Yeni Dünya'nın yerli halkları, Avrupalılarla temas etmeden önce uzun süre izole bir yaşam sürmüşlerdi. Bu durum, onları Avrupa kökenli hastalıklara karşı doğal bağışıklıktan yoksun bırakarak, salgınlarda korkunç kayıplar vermelerine neden oldu. Ne var ki, Afrikalı kölelerin çiçek hastalığı gibi salgınlardan daha az etkilenmesi, köle tacirlerinin gözünden kaçmadı. Tacirler, bu gözlemi Afrikalıları 'daha dayanıklı' bir iş gücü olarak pazarlamak için kullanırken, çoğu zaman ırkçı bir dille, Afrikalıların sözde 'vahşi doğasına' bağladılar.

Bu çarpıcı gözlem, Mather'ın da dikkatini çekti. Afrikalıların çiçek hastalığına karşı gösterdiği direnç, Mather'ı bu toplulukların geleneksel korunma yöntemlerini araştırmaya itti. İşte bu arayış, onu variolasyonla tanıştıracak ve bu yöntem, salgınlarla mücadelede onu tarihin sahnesine taşıyan en önemli adımlardan biri olacaktı.

Mather, 1678’de hafif çiçek hastalığı geçirerek ömür boyu bağışıklık kazandı. Bu durum, sonraki salgın dönemlerinde hem ailesine bakma hem de hastaları ziyaret etme imkanı tanıdı. 1702’de üç çocuğunun hastalığı atlatması ona büyük bir sevinç yaşatırken, 1713’teki kızamık salgını ise ikinci eşini, üç çocuğunu ve bir hizmetçisini kaybetmesiyle büyük bir yıkıma dönüştü. Bu ağır kayıplar, halk sağlığına duyduğu ilgiyi daha da derinleştirdi. Özellikle tıbbi desteğe ulaşamayan yoksul kesimlerin çiçek hastalığına karşı korunabilmesi için, variolasyon yöntemini tanıtan ve adım adım nasıl uygulanacağını sade bir dille açıklayan broşürler hazırladı. Bu sayede hem salgının yayılmasını önlemeyi hem de halk arasında sağlık bilincini ve korunma yöntemlerine dair farkındalığı artırmayı amaçladı.

18. yüzyılda din adamları, toplumun en eğitimli kesimleri arasında yer alıyordu. O dönemde henüz tıp eğitimi veren okullar, meslek birlikleri ya da lisans düzenleyici kurullar oluşmamıştı. Bu nedenle tıbbi bilgi, çoğunlukla usta-çırak ilişkisiyle, deneyimli hekimlerin yanında ediniliyordu. Cotton Mather’ın sahip olduğu tıbbi bilgi, dönemin birçok pratisyen hekiminden geri kalmıyordu; hatta bazı uzmanlara göre, kimi doktorlardan daha donanımlıydı.

Derin bir teoloji bilgisine sahip olan Mather, dini konularda hızlı ve kesin yanıtlar verebilecek bir birikime sahipti. Ancak tıp alanında ise sürekli öğrenmeye açık, sorgulayıcı bir zihniyet geliştirmişti. Bu bilimsel merakı sayesinde, 1713 yılında Londra’daki Royal Society’ye üye seçildi ve bu onura erişen sekizinci Amerikalı kolonist oldu. 1712 ile 1724 yılları arasında Kraliyet Topluluğu’na “Curiosa Americana” (Amerika’nın Nadir Harikaları) başlığı altında seksen iki yazı gönderdi. Bu yazışmalarda, “dünyanın bu bölgesinde meydana gelen tüm yeni ve sıra dışı doğa olaylarını” ayrıntılı biçimde ele aldı. Bu çalışmalarının bir kısmı, Royal Society tarafından yayımlanan ve dönemin en saygın bilimsel yayınlarından biri olan Philosophical Transactions dergisinde yer buldu.

Mather, variolasyon hakkında bir süredir bilgi sahibi olsa da, Timoni'nin detaylı açıklamaları ve özellikle Kraliyet Topluluğu'nun yöntemi onaylayarak yayımlaması, onu Boston'da bu uygulamayı savunmaya yöneltti. 12 Temmuz 1716'da, Dr. John Woodward'a yazdığı mektupta Mather, "Timoni'nin çiçek hastalığının inokülasyon (aşı) yoluyla önlenmesi konusundaki değerli bilgilerini kamuoyuyla paylaştığınız için size minnettarım. Anlattıklarına olumlu yaklaşmanızı bütünüyle destekliyorum. Aslında bu yöntemi Avrupa'da duymadan çok önce, Afrika'dan gelen bir kölemden aylar önce öğrenmiştim." diyerek Onesimus'un hikayesini paylaştı.

Mather, zekasını övdüğü siyahi kölesi Onesimus'a daha önce çiçek hastalığı geçirip geçirmediğini sorduğunda, ilginç bir yanıt aldı: "Hem evet, hem hayır." Onesimus, kendisine uygulanan bir "ameliyat" sayesinde hastalığın hafif bir biçimini geçirdiğini ve böylece ömür boyu korunacağını söyledi. Bu yöntemin Guramantes halkı arasında sıkça uygulandığını, cesaret gösterip bu işlemi yaptıranların artık hastalıktan korkmadığını belirtti. Hatta kolundaki yaranın izini göstererek işlemi ayrıntılarıyla tarif etti. Anlattığı yöntem, Mather'ın daha sonra Timonius'un mektubunda okuduğuyla neredeyse aynıydı.

Mather, binlerce insanın bu korkunç hastalıktan kurtulmak için büyük paralar ödemeye hazır olduğunu bildiği halde, böylesine umut vadeden bir yöntemin İngiltere'de hala denenmemiş olmasına şaşkınlığını Woodward'a dile getirdi. Ona yalvarırcasına, bu girişimi desteklemesini istedi; zira bununla İngiliz tıbbının babası sayılan Dr. Thomas Sydenham'dan (1624–1689) bile fazla hayat kurtarabileceğini düşünüyordu.

Mather kendi adına bir acil eylem planı hazırlayarak, çiçek hastalığı Boston'a yeniden sirayet edecek olursa, Woodward'a derhal hekimlerle bir istişare toplantısı ayarlayıp bu son derece umut vadeden uygulamanın hayata geçirilmesini sağlamaya çalışacağını belirtti. İngiltere'nin bu adımı kendilerinden önce atmasının kendilerine büyük bir cesaret vereceğini de ekledi. Bu mektup, Mather’ın variolasyona duyduğu güveni ve halk sağlığı konusundaki sorumluluk duygusunu açık biçimde yansıtıyordu.
 

Variolasyon ise dönemin egemen tıbbi görüşü olan hümoral teoriyle (sıvısal denge teorisi) açıkça çelişiyordu. Hümoral anlayışa göre, sağlığı korumanın yolu beden içindeki dört temel sıvının (kan, balgam, sarı safra, kara safra) dengede tutulmasından geçiyordu. Bu dengeyi sağlamak ve "zararlı maddeleri" bedenden atmak için uygulanan yöntemlerden biri de kan akıtma idi. Osmanlı tıbbında da bu yönteme "fasd" denirdi.

Ancak variolasyon, "hastalıklar bedenden zararlı maddelerin atılmasıyla tedavi edilir" görüşüne aykırı bir yaklaşımdı. Çünkü sağlıklı bir kişiye bilinçli biçimde hastalıklı madde verilmesini öngörüyordu. Bu yönüyle dönemin tedavi anlayışına tamamen ters düşen, son derece sıra dışı ve cesur bir yaklaşımdı. Mather ise bu zıtlığa rağmen yöntemin potansiyeline ikna olmuştu. Özellikle Timoni'nin, "aşı uygulanan hiç kimsenin çiçek hastalığından ölmediği" yönündeki deneysel gözlemi, Mather'ın bilimsel veriye duyduğu ilgiyi pekiştirerek cesaretini artırdı.

Mather’ın güveni, başka kaynaklardan gelen destekleyici bilgilerle daha da güçlendi. Örneğin, bir başka İtalyan asıllı Osmanlı doktoru olan Pylarini, İzmir ve İstanbul’daki variolasyon uygulamalarını araştırmış ve bu konudaki bulgularını Kraliyet Topluluğu’na sunmuştu. Pylarini’nin raporu da Timoni ile büyük ölçüde örtüşmekle birlikte, yöntemin Osmanlı’daki ileri düzey doktorlar tarafından değil, “sıradan, kaba insanlar” tarafından uygulandığını ileri sürüyordu.

1721 Boston Çiçek Hastalığı Salgını
 

Ancak 27 Mayıs itibarıyla en az sekiz yeni vakanın tespit edilmesiyle salgın hızla yayıldı. Haziran ortasına gelindiğinde hastalık, Boston'un her mahallesine sıçramış, kurulan bekçi sistemi tamamen çökmüştü. Artık cenazeler, sokakların boşaldığı gece saatlerinde gizlice defnediliyordu. Çocukların enfekte bölgelerden uzak tutulması amacıyla okullar belediye binasına taşındı.

Karantina, tecrit ve hijyen gibi bilinen yöntemler, 1721 yazında Boston’u sarsan çiçek hastalığı salgını karşısında yetersiz kalmıştı. Umutsuzluk büyürken, Haziran ayı sonunda Vali Samuel Shute halkı Tanrı’dan af dilemeye çağırarak bir oruç ve dua günü ilan etti. Özellikle 1702’deki son büyük salgından sonra doğanlar ya da şehre yeni gelenler, bağışıklık taşımadıkları için en savunmasız grubu oluşturuyordu.

Mather, 26 Mayıs tarihli günlüğüne “Çiçek hastalığının korkunç felaketi şimdi kasabaya girdi” diye not düştüğünde, durumu yalnızca kayda geçmiyor, aynı zamanda yıllar öncesinden öngördüğü tehlikenin gerçekleştiğini tescilliyordu. Nitekim 1716’da Dr. John Woodward’a yazdığı mektupta dile getirdiği eylem planını artık uygulamanın zamanı geldiğini fark etti.

Araştırmalarını derinleştirdikçe, Boston’daki diğer Afrikalı kölelerin de Onesimus’un anlattığı variolasyon yöntemini bildiklerini ve benzer deneyimlere sahip olduklarını gördü. Mather için bu bilgi, yöntem hakkında yalnızca bireysel bir anlatım değil, kültürel olarak aktarılan kolektif bir deneyim demekti. Artık kendine sıkça şu soruyu soruyordu: “Bu yöntem gerçekten uygulanırsa kaç hayat kurtarılabilir?”

Bu düşünceyle, vakit kaybetmeden hekimlerle bir toplantı düzenleyip variolasyonu resmen tartışmaya açmaya karar verdi.

Mather, variolasyon yöntemini tanıtmak için 6 Haziran'da Boston'daki 14 doktora mektup gönderdi. Bu yazışmalarda, Timonius ve Pylarinus'un raporlarını paylaşarak hekimleri bu yöntemi uygulamaya ve çiçek hastalığına karşı topyekun bir mücadele başlatmaya davet etti. Ancak, Mather'ın bu umut dolu çağrısı başlangıçta yanıtsız kaldı.

23 Haziran'da bir kez daha mektup yazdıysa da sonuç değişmedi. Bunun üzerine Mather, stratejisini değiştirerek bireysel temaslar kurmaya yöneldi. İşte tam bu noktada, kişisel dostu olan Dr. Zabdiel Boylston (1679-1766), Mather'ın önerisini ciddiye alarak büyük bir riskle bu aşıyı denemeye razı oldu. Böylece 1721 yılında, tarihte Çin'den sonra belgelenmiş ikinci halka açık variolasyon girişimi, Amerika'da Cotton Mather ve Dr. Zabdiel Boylston'ın iş birliğiyle Boston'da başlatılmış oldu.

Boylston, Osmanlı hekimlerinin önerdiği gibi Eylül ayını beklemeden harekete geçti. Günlüğüne şu cümleyi kaydetti: “Halk her gün ölüyordu. Daha fazla gecikmek, Tanrı’nın bize verdiği bu bilgiye ihanet olurdu.” Bu inançla, 26 Haziran 1721’de önce altı yaşındaki oğlu Thomas’a, ardından kölesi Jack ile onun iki yaşındaki oğlu Jackey’e Türk usulü variolasyon uygulayarak Amerika’daki ilk belgelenmiş aşılamayı gerçekleştirdi. Thomas, Amerika kıtasında aşılanan ilk kişi olarak kayıtlara geçerken, Boylston da bu yöntemle tedavi uygulayan ilk hekim olarak tarihe geçti.

Boylston'ın ilk üç hastasında dokuz günün sonunda hastalığın seyrinin hafif atlatılması, ona büyük bir cesaret verdi ve vakit kaybetmeden kolları sıvadı. Salgının en karanlık günlerinde, beş ay gibi kısa bir sürede, kimi kaynaklara göre 247, kimilerine göreyse 287 kişiye variolasyon uyguladı. Türk usulü variolasyon tekniğini zamanla geliştirerek, daha derin kesiler açmaya ve bunları özenle bantlamaya başladı. Hastalarına özel bakım sağladı, ayrıca yan etkileri yönetmeyi öğrendi. Variolasyon uygulanan bu kişilerden yaklaşık %2’lik bir ölüm oranıyla yalnızca altı kişi hayatını kaybedecekti. Oysa hastalığa doğal yolla yakalananlar arasında ölüm oranı %15’e kadar çıkıyordu. Böylece variolasyon, çiçek hastalığına bağlı ölümleri yaklaşık %87’ye varan bir oranla azaltma potansiyelini çarpıcı bir biçimde ortaya koydu. Ancak Mather'ın variolasyonu savunma çabaları ve Boylston'ın bu uygulamaları, halk arasında kısa sürede ciddi bir direnişle karşılaştı.

Halk arasında korku ve öfke hızla yayıldı. Kimileri, aşılama yoluyla yeni salgınların ortaya çıkabileceğinden endişe duyarken, büyük bir kesim bulaşıcı hastalıkların Tanrı'nın bir sınavı olduğuna ve bu tür tıbbi müdahalelerin ilahi iradeye karşı gelmek anlamına geldiğine inanıyordu. Bazıları ise, kökeni Afrika, Asya ve Orta Doğu'ya dayanan bu yöntemi "putperestlere ait" bir uygulama olarak görüp Hristiyanlara uygun olmadığını iddia etti.

Boylston, variolasyon uygulamalarına başladığında kamuoyunun gözünde adeta bir halk düşmanına dönüştürüldü. Ailesi ölümle tehdit edildi, kendisi linç edilmekle korkutuldu. Toplumsal öfke o denli büyüktü ki, evine ilkel bir el bombası dahi atıldı. 1721'de kısa süreliğine tutuklansa da, yalnızca hükümet izniyle aşı yapacağına dair söz vermesi koşuluyla serbest bırakıldı. Ancak Boylston tüm bu baskılara rağmen geri adım atmadı; can güvenliği tehdit altındayken bile variolasyon uygulamalarını gizlice sürdürdü. Not defterine o zorlu günleri şöyle yansıttı: "Her aşıda kendi ölümümü düşündüm... Ama Tanrı bana cesaret verdi." Neyse ki bu zorlu süreci sağ salim atlatmayı başardı.

Boylston'ın çabaları kısa sürede meyvesini verdi. 22 Şubat 1722'de Boston'da yeni bir çiçek hastalığı vakasına rastlanmadığı resmen ilan edildi ve salgın sona erdi. Boylston'ın istatistiksel verilerle desteklediği bu çalışma, modern aşılama tekniklerinin temelini atan ilk önemli adımlardan biri oldu. Boston'daki bu başarısı Atlantik'in ötesine, İngiliz kraliyet ailesinin kulağına kadar ulaştı. 1723 yılında, tıbbi başarıları ve variolasyonun hayat kurtaran etkileri nedeniyle Kral I. George tarafından Londra'ya davet edildi. Orada, variolasyonun bilimsel sonuçlarını doğrudan kral ve danışmanlarına sundu.

Cesareti ve bilime duyduğu kararlı bağlılık takdirle karşılandı; bu nedenle kraliyet nezdinde onurlandırıldı. Bu kabul, Afrika ve Osmanlı kökenli variolasyon yönteminin Batı tıbbında resmen tanınması ve bilimsel bir dayanak kazanması açısından kritik bir gelişmeydi. Kral I. George'un desteğiyle, Boylston'ın başarıları daha da resmi bir onayla taçlandı. 1726 yılında, prestijli Royal Society üyeliğine seçildi.

 
Diplomasız Dr. Boylston, Diplomalı Dr. Douglass’ın Sert Muhalefetiyle Karşılaştı

Zabdiel Boylston (1679–1766), Amerika Birleşik Devletleri’nin ikinci başkanı John Adams'ın (1735–1826) büyük amcası olamsının yanı sıra erken dönem Amerikan tıp tarihinde variolasyonun tanıtılması, safra kesesi taşlarının çıkarılması ve meme tümörlerinin cerrahi müdahaleyle alınması gibi pek çok cerrahi uygulamada tarihe geçen önemli ilkleri gerçekleştirmiş etkili bir figürdür. Dönemin kısıtlı tıp eğitimi olanakları ve Kuzey Amerika’da ilk tıp okulunun 1765 yılına kadar kurulmamış olması nedeniyle, doktorluk mesleğini İngiltere doğumlu bir cerrah olan babası Thomas Boylston’ın (1644–1695) yanında, herhangi bir akademik diploma edinmeden, çıraklık yaparak öğrendi. 18. yüzyılda cerrahlık, akademik eğitim almış hekimliğe kıyasla daha alt bir meslek olarak görülüyordu. Hekimler genellikle üniversite eğitimi ve teorik bilgilerle ön plana çıkarken, cerrahlar daha çok pratik müdahalelerle sınırlıydı. Hatta birçok esnaf, dişçi veya berber de cerrahi işlemler yapabiliyordu. Modern cerrahi tekniklerin henüz emekleme aşamasında olduğu bu çağda, cerrahlık daha çok ampütasyon (uzuv kesme), kan alma (hacamat) ve yüzeysel yaraların tedavisi gibi basit ve riskli uygulamalarla sınırlıydı.

Boylston’un Boston’daki meslektaşı, çiçek hastalığına karşı variolasyona en sert muhaliflerden biri olan Dr. William Douglass (1691–1752), Edinburgh Üniversitesi diplomasını adeta bir asalet nişanı gibi taşıyor; kendisini akademik çevrelerin sözcüsü ve bilimin yegane temsilcisi olarak konumlandırıyordu. İskoçya doğumlu oluşu ve "ana karadan" gelmiş olması da Douglass’ın gözünde ona ayrı bir entelektüel ve kültürel bir üstünlük sağlıyordu. Boylston’un resmi bir tıp diploması olmaksızın çıraklık yoluyla yetişmiş olmasını her fırsatta vurguluyor, onu adeta bir zanaatkar gibi küçümsemek için “doktor” yerine “cerrah” ya da “pratikçi (uygulamacı)” gibi ifadeler kullanıyordu.

Douglass, Boylston’u sanki “şöhret peşinde koşan bir maceraperest” gibi nitelendiriyor, variolasyonu “bilimsel olmayan” ve “tehlikeli” bir yöntem olarak görüyor, hani bir Afrika büyüsüymüş gibi küçümsüyordu. Ona göre, yöntemin Afrika kökenli köle Onesimus’tan öğrenilmiş olması, sanki “kölelerin karanlık batıl inançlarına” dayanıyormuşçasına tıp biliminin itibarını zedeliyordu. Douglass neredeyse Boylston’u “tıbbı berbat ellerle kirleten, diplomasız bir maceraperest” gibi resmetmekten geri durmuyordu.

Bu eleştiriler, Douglass’ın dağıttığı tıbbi broşürlerle sınırlı kalmadı; görüşleri, Franklin ailesinin yönettiği The New-England Courant gazetesinde de yankı buldu. Zaten açıkça aşı karşıtı bir çizgi izleyen gazete, alaycı üslubuyla kamuoyunda karşıtlığı körüklüyor; “diplomalı hekim” kimliğiyle Douglass’ın söylemlerini, “cadı avcısı” Mather’a karşı akademik bir koz gibi sunuyordu.

Hem Douglass hem de gazete, Boylston ile Mather’ı halkı boş umutlarla kandırmakla suçluyor; Boylston’un aşılamayı yaygınlaştırma çabasını ise, salgını körükleme riski taşıdığı gerekçesiyle “sorumsuzluk” olarak nitelendiriyorlardı.

Mather ve Boylston’ın variolasyon çabaları, toplumda öyle yoğun bir öfke yarattı ki, sonunda evlerine atılan bombalarla bu şiddet doruk noktasına ulaştı. Bu tepki, Mather’ın geçmişte dile getirdiği aşağılayıcı görüşlerle çarpıcı bir tezat oluşturuyordu. Zira o, bir zamanlar Türkleri “kadercilikleri nedeniyle eğitilmesi zor hayvanlar” olarak görmüş, Doğu toplumlarını irrasyonel ve geri kalmış saymıştı. Ne var ki şimdi, “akılcı” ve “medeni” kabul ettiği kendi toplumu, bilimsel bir yönteme karşı çok daha yıkıcı, çok daha ilkel bir tepki sergiliyordu.

Yaşananlar, Mather'ı sarsıcı bir gerçekle yüz yüze getirmeliydi: Cehaletin ne ırkı, ne rengi ne de milliyeti vardı. Gerçek direnç, aklın sesine kulak tıkayan, kanıtın önünde gözlerini bilinçli biçimde kapatan zihinlerden yükseliyordu. Asıl eğitilmesi zor olanlar, hakikate karşı bu inatçı körlüğü sergileyenlerdi. Bu derin kavrayış, onun içinde bir zihinsel kırılma yaratıp düşünce dünyasında köklü bir dönüşümün kapısını aralayabilirdi.

Ne var ki bu felsefi uyanış, Mather'ın ruhunda beklenen o köklü dönüşümü ne yazık ki yaratmadı. Bu paha biçilmez bilginin halka ulaşmasında başrol oynayan kölesi Onesimus, nihayet katkılarının karşılığında özgürlüğünü talep ettiğinde, Mather bu çağrıya sessiz kaldı. İnsanlığı kurtarma gibi büyük bir iddiada bulunurken, yanı başındaki bir insanın zincirlerini çözmekten kaçınan Mather, kendi vicdanıyla yüzleşmedi. Bilgiyi taşıyan kişiye özgürlüğü çok gören bu tavır, Mather'ın ahlaki değerlerinin bu noktada ne kadar yetersiz kaldığını ortaya koydu. Bu durum, insanlığın ilerlemesi söyleminin ardındaki büyük bir çelişkiyi de gözler önüne serdi: Aydınlanmayı savunurken, en temel insan hakkına gözlerini kapatan bir ikiyüzlülükle tarihe geçti.

Mather’ın mektuplarına yanıt vermeyen hekimlerin çekimserliğinde, hem Salem cadı yargılamalarındaki tartışmalı geçmişi hem de variolasyon yöntemine duyulan derin güvensizlik belirleyici olmuştu. Özellikle İskoçya doğumlu doktor William Douglass (1691–1752), variolasyonu “sahte bir tedavi” olarak damgalamış ve uygulamanın halk sağlığına zarar vereceğini savunmuştu.

Bu karşıtlığın temelinde, dönemin değişen dünya görüşleri yatıyordu. Mather, variolasyonu Tanrı’nın insanlığı korumak için sunduğu gizemli bir armağan olarak görüyordu; Douglass ise daha seküler bir bakış açısıyla, dini inançlardan bağımsız, akılcı ve dünyevi ölçütlerle yaklaşıyor, yöntemin doğasını ve uygulanma biçimini eleştiriyordu. 18. yüzyılda ivme kazanan sekülerleşme süreci, hastalıkların ilahi cezalarla açıklanmasında dinin belirleyiciliğini zayıflatmış ve bu da Mather ile Douglass’ı karşıt düşünce kutuplarına itmişti.

Douglass, variolasyon yöntemine yalnızca tıbbi gerekçelerle değil, kökeninin “vahşi Afrika” geleneklerine dayandığı inancıyla da alenen küçümseyerek yaklaşıyordu. Ona göre bu uygulama, Batı’nın gelişmiş tıp bilgisiyle kıyaslandığında ilkel, batıl inançlara dayalı ve adeta büyüyü andıran bir yöntemdi. Douglass'ın kibirli zihni, “medeniyetin beşiği” olarak gördüğü Avrupa’da bilimin üretildiğine dair değişmez bir inanca dayanıyordu. Bu yüzden, özellikle Afrikalılardan tıbbi bir yenilik çıkabileceği fikrine tümüyle kapalıydı. 

Dr. Boylston’ın uyguladığı aşılamanın bilimsel geçerliliğini tartışmaya açan Douglass, şifanın Tanrı’dan gelen kutsal bir lütuf olduğuna inanan Mather gibi din adamlarının tıbbi alana müdahalesine de sert biçimde karşı çıkıyordu. Ona göre, tıp alanında uzman olmayan birinin—hele ki bir vaizin—bir hekime sağlık konusunda yol göstermeye kalkışması kabul edilemezdi. Bu tutum, dönemin şekillenmekte olan profesyonel tıp anlayışını ve tıbbi bilginin yalnızca uzmanlar tarafından icra edilmesi gerektiği düşüncesini yansıtıyordu. Bir bakıma, Douglass’ın bu tavrı, günümüzde “herbokolog” olarak nitelenen, her konuda söz sahibi olmaya çalışan kişilere yönelik eleştirinin erken bir yansımasıydı.

Tarihin acımasız ironisiyle, 1692 Salem cadı yargılamalarında karanlık bir rol oynayan Mather, bu kez Afrika kökenli variolasyon yöntemini savunduğu için 'büyücülük' suçlamalarıyla karşı karşıya kaldı. Sanki geçmişin gölgeleri, şimdinin aynasında ona kendi çelişkilerini gösteriyordu.

Nitekim salgının ardından ortaya çıkan etkileyici sonuçlar, halk arasında derin tartışmalara yol açtı. Bir zamanlar variolasyonun en sert muhaliflerinden olan Dr. Douglass bile fikrini değiştirerek yöntemin yararlarını kabul etti. 1749’da yayımladığı A Summary, Historical and Political, of the First Planting, Progressive Improvements, and Present State of the British Settlements in North America (Kuzey Amerika’daki İngiliz Yerleşimlerinin İlk Kuruluşu, Aşamalı Gelişmeleri ve Mevcut Durumunun Tarihsel ve Politik Özeti) adlı eserinde halkı aşılama konusunda teşvik etti. Ancak bilimsel ilerlemeye rağmen, çiçek hastalığını Tanrı'nın gazabı olarak gören tutucu çevreler, variolasyonu kutsal iradeye karşı bir müdahale saymaya devam etti. Bu dini gerekçeli direniş o kadar güçlüydü ki, bazı bölgelerde aşılamaya doğrudan yasak getiren kanunlar çıkarıldı. 

Amerikan Basınının Salgınla İmtihanı

1721'de Boston'da James Franklin (1697-1735) tarafından kurulan The New-England Courant (Yeni İngiltere Gazetesi), Amerikan kolonilerinde otoriteyi açıkça eleştiren ilk bağımsız gazete olarak tarihe geçti. Gazete, çiçek hastalığı salgını sırasında yalnızca gelişmeleri aktarmakla yetinmedi; variolasyon tartışmalarında açıkça taraf olarak halk sağlığına dair fikirlerin şekillenmesinde etkili oldu. Mather'ın aşı kampanyalarını alaycı bir üslupla eleştiren yayınlarıyla Courant, Amerikan basın tarihinde bir sağlık krizinin kamuoyuna yansıtıldığı (ve hatta yer yer kışkırtıldığı) ilk önemli örneklerden biri oldu. Courant’ın tutumu, bilimsel yeniliklere karşı toplumsal direnci gözler önüne sererken, basının kamuoyu üzerindeki etkisini gösteren erken ve çarpıcı bir örnek oluşturdu. Ancak bu cesur yayın çizgisi, James Franklin için ağır sonuçlar doğurdu. 1722’de vali karşıtı bir yazı nedeniyle hapse atılması, sadece onun kişisel bir bedel ödemesi değil, aynı zamanda Amerikan basın özgürlüğü tarihinin dönüm noktalarından biri olarak kayıtlara geçti.

James Franklin, matbaacılık faaliyetlerini küçük kardeşi Benjamin Franklin (1706–1790) ile birlikte, eşi Ann Smith Franklin’in (1696–1763) desteğiyle yürütüyordu. Benjamin, henüz 12 yaşındayken James’in yanına çırak olarak girdi; kısa sürede yalnızca dizgi işlerinde değil, yazarlıkta da oldukça ustalaştı.

Benjamin 16 yaşına geldiğinde, “Silence Dogood” (Sessizce İyilik Yapan) takma adıyla yazdığı hicivli mektuplarla Courant gazetesinde büyük dikkat çekti. Bu yazılar, özellikle Mather ve Boylston’ın variolasyon (aşı) çalışmalarını alaya alırken, aynı zamanda halkın aşıya dair korku ve önyargılarını da gözler önüne seriyordu. O dönemde genç Benjamin, 1752 yazında fırtınada uçurtmasına bağladığı anahtarla yıldırımın elektriksel doğasını keşfettiğinde, henüz ne paratonenin mucidi olacağını biliyordu ne de 24 yıl sonra, 1776'da Bağımsızlık Bildirgesi’ni imzalayarak yalnızca Amerika’nın Kurucu Babalarından biri değil, aynı zamanda “ilk Amerikalı” olarak anılacağını.

James'in 1735’te vefat etmesinin ardından matbaayı devralan Ann, Amerika’nın ilk kadın gazete editörü ve yayıncısı olarak tarihe geçti.

Fransız devlet adamı Anne Robert Jacques Turgot’nun (1727–1781) Benjamin Franklin için söylediği gibi, o “göklerden şimşeği, tiranlardan asayı çalan” bir dehaydı. Paratoneriyle doğanın öfkesini dizginleyen, Amerikan Bağımsızlığı’yla özgürlük meşalesini yakan Franklin, yaşamını bilime ve insanlığa adamıştı. Ancak hayatının en çarpıcı ironilerinden biri, gençliğinde küçümsediği ve alay ettiği bir bilimsel yöntemin—çiçek hastalığına karşı uygulanan variolasyonun—ilerleyen yıllarda en güçlü savunucularından biri haline gelmesiydi.

1736’da Franklin, dört yaşındaki oğlu Francis Folger’ı çiçek hastalığı nedeniyle kaybetti. Aşılatmayı planlamıştı; ancak çocuğun geçici bir rahatsızlığı nedeniyle bunu ertelemişti. Bu trajik kayıp, onun hayatında silinmez bir iz bıraktı. Otobiyografisinde bu acıyı şu sözlerle dile getirir:

“1736’da dört yaşındaki oğullarından birini, yaygın şekilde bulaşan çiçek hastalığı nedeniyle kaybettim. Ona variolasyon yaptırmadığım için uzun süre büyük bir pişmanlık duydum ve hala duyuyorum... Benim örneğim gösteriyor ki pişmanlık her iki durumda da aynı olabilir ve bu yüzden daha güvenli olan seçenek tercih edilmelidir.”

Zamanla Franklin, variolasyonun yalnızca savunucusu değil, aynı zamanda halk sağlığı adına etkili bir sözcüsü haline geldi. 1774’te Londra’dan oğlu William Franklin’e yazdığı bir mektupta, torunu Temple Franklin’in çiçek aşısı olduğunu öğrenmenin kendisini çok mutlu ettiğini belirterek, bu yöntemi artık yalnızca desteklemediğini, içtenlikle benimsediğini de ortaya koyuyordu.

Osmanlı'da Çiçek Hastalığı ve Variolasyon: Bilimin Doğudan Batıya ve Sonra da Tekrar Batıdan Doğuya Yolculuğu

Çiçek hastalığı, Osmanlı İmparatorluğu’nda da yüzyıllar boyunca yıkıcı etkiler yaratmış; saraydan halkın en alt tabakalarına kadar geniş kesimleri etkilemişti. Ancak Batı dünyasının pek çok bölgesinden farklı olarak, Osmanlı coğrafyasında bu hastalığa karşı variolasyon —Osmanlıca adıyla telkih-i cüderî— olarak bilinen, ilkel ama etkili bir bağışıklık yöntemi özellikle Batı Asya toplulukları arasında köklü bir gelenek halinde uygulanmaktaydı. Tecrübeli yaşlı kadınların öncülük ettiği bu uygulamada, küçük gruplara kontrollü bir şekilde hastalık bulaştırılarak bedenin tepki vermesi sağlanırdı. Bugünkü anlayışla bu süreci “bağışıklık kazanımı” olarak tanımlasak da, o dönemlerde bu yöntem daha çok “hastalığa karşı korunma” fikrine dayanıyordu.

Ne var ki yöntemin taşıdığı riskler, geleneksel tıp anlayışına meydan okuyan radikal niteliği ve zaman zaman “batıl” bir ritüel olarak algılanması; toplumda kimi zaman korkuyla, kimi zaman küçümsemeyle karşılanmasına yol açtı. Bu önyargılar, variolasyonun hak ettiği değeri kazanmasının önünde görünmez bir duvar ördü. Osmanlı'nın kendi topraklarında dünyaya yayılan bu öncü tıp mirası, bir yandan halk sağlığı açısından büyük bir başarıya işaret ederken, diğer yandan toplumsal önyargılar ve ihmalin gölgesinde kalmış trajik bir hikaye olarak tarihe geçti.

Variolasyon, Osmanlı’ya yaraşır bir tarihi serüvenle bilimin en dramatik danslarından birine sahne oldu. Osmanlı topraklarına kadar ulaşmış, yüzyılların bilgi ve deneyimiyle yoğrulmuş sade, etkili ve güvenilir bu şifa yolu, merkezi otoritenin dahi fark edemediği bir sessizlik içinde filizlenirken, Lady Mary’nin Mehter marşını andıran kararlı adımlarıyla Batı’ya ulaştı ve İngiltere’ye taşındı.

Ancak Batılı hekimler, Osmanlı topraklarında sade biçimde uygulanan bu Türk usulü variolasyon yöntemini kendi tıbbi yaklaşımlarıyla harmanlayarak, karmaşık ve riskli bir hale getirdiler.  Aşılama sürecine, Osmanlı'da da "fasd" denilen, hastayı bayıltıncaya dek kan akıtarak bedeni "saflaştırma" uygulamasının ardından variolasyonu tatbik etmeleri, yöntemi karmaşık ve riskli hale getirdi. Oysa özünde güvenli olan variolasyonun doğası bu şekilde bozuldu; çünkü enfeksiyona karşı dirençli olması gereken beden, hastalıkla karşılaşmadan önce zayıflatılmış oluyordu.

1701 yılında İstanbul’da patlak veren büyük çiçek salgını sırasında, Emanuel Timoni, halk arasında uygulanmakta olan çiçekleme yöntemlerine doğrudan tanıklık etmiş, bu uygulamayı yerinde gözlemleme imkanı bulmuştu. 1712'de Fransız seyyah Aubry de La Motraye (1674–1743) ile İstanbul'da tanışmasıyla her şey değişti. La Motraye'nin özellikle Çerkez topluluklarında gözlemlediği aşılama uygulamalarını Timoni’ye aktarması üzerine, Timoni bu bilgileri raporlaştırmaya karar verdi. Böylece, 1712'nin mayıs ayında "Historia Variolarum, quae per insitionem excitantur" (Aşı yoluyla ortaya çıkarılan çiçek hastalıklarının hikayesi) başlıklı Latince raporunu kaleme aldı. Bu raporun La Motraye aracılığıyla Avrupa'ya ulaşmasıyla birlikte, variolasyonun (çiçekleme) Doğu'dan Batı'ya uzanan bilimsel yolculuğu da resmen başlamış oldu.

Aynı yıl İngiltere'ye dönen Dr. Edward Tarry of Enfield'in gözlemleri de Timoni'nin raporunu destekler nitelikteydi. Tarry, İstanbul'daki Beyoğlu ve Galata bölgelerinde 4.000'den fazla kişinin variolasyon yöntemiyle aşılandığına tanık olduğunu belirtmişti. Bu durum, çiçeklemenin aslında Osmanlı topraklarında halk arasında ne denli köklü ve yaygın bir uygulama olduğunu açıkça ortaya koyuyordu.

Osmanlı toplumunda halk arasında yaygın olarak kullanılan variolasyon yöntemi, çiçek hastalığına karşı bağışıklık kazandırmada erken bir teknik olarak bilimsel açıdan büyük bir potansiyele sahipti. Ancak bu yöntem, saray çevresi ve dönemin önde gelen hekimleri tarafından benimsenmedi Bezmiâlem Vakıf Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı’ndan tıp tarihçisi Prof. Dr. Nuran Yıldırım, bu durumu sorguluyor ve nedenlerini anlamaya çalışıyor. Peki, variolasyon sarayda neden kabul görmedi? Bu soruyu tarihsel olaylar ve olasılıklar ışığında inceleyelim.

10 Nisan 1708’de Padişah III. Ahmed çiçek hastalığına yakalandı. O dönemde halk arasında variolasyon—yani hastalığı hafif geçirmeyi sağlamak için kontrollü bir şekilde bulaştırma yöntemi—yaygın biçimde uygulanıyordu. Özellikle başkent İstanbul’da binlerce kişiye variolasyon uygulandığı, Avrupa’ya gönderilen raporlarda yabancı hekimler tarafından da bildirilmişti. Bağışıklık sağlamada etkili olduğu bilinen bu yöntem, buna rağmen sarayda kullanılmadı. Bu durum, variolasyonun saray çevresinde bilinmediği ya da bilinmesine rağmen tercih edilmediği sorusunu akla getiriyor.

Bir dönem padişahın özel hekimliğini de yapmış olan Dr. Emanuel Timoni’nin, variolasyonla ilgili gözlemlerini, Padişah III. Ahmed’in hastalığından ancak dört yıl sonra, 1713 yılında İngiltere’de yayımlamış olması oldukça düşündürücüdür. Timoni bu bilgileri saray çevresiyle hiç paylaşmadıysa, neden paylaşmadı? Paylaştıysa, neden ciddiye alınmadı? Saray hekimleri, halk arasında yaygın biçimde uygulanan bu yöntemi “yeterince bilimsel” bulmadıkları için mi görmezden geldiler? Yoksa bu sessizliğin ardında mesleki rekabet, geleneksel hiyerarşi, saray protokolünün katılığı ya da sosyal önyargılar gibi daha karmaşık dinamikler mi vardı?

Dönemin tanınmış saray hekimleri olan Tobias Cohn (1652–1729) ve Daniel de Fonseca (1672–yak. 1740) gibi Musevi kökenli doktorlar, büyük olasılıkla variolasyon yönteminden haberdardılar. Özellikle Fonseca, Avrupa’daki bilim insanlarıyla yakın ilişkiler kurmuş, çağının entelektüel ortamıyla temasta bir hekimdi. İstanbul’da bu yöntemin yaygın biçimde uygulandığı dönemde, onun bu pratiği gözlemlemiş olması oldukça muhtemeldir. Peki öyleyse, neden bu yöntemi padişaha önermediler?

Bu sorunun ardında birkaç olası açıklama yer alabilir:

• Bilimsel İtibar Kaygısı: Saray hekimleri, variolasyonu halk arasında gelişmiş geleneksel bir pratik olarak değerlendirip “bilimsel yeterlilikten yoksun” bulmuş ya da küçümemiş olabilirler.

• Mesleki Rekabet: Dönemin saray hekimleri arasında yaşanan mesleki rekabet de variolasyonun göz ardı edilmesinde kilit bir rol oynamış olabilir. Halk hekimliğinden gelen ya da azınlık gruplar tarafından uygulanan bu tür yöntemlerin sarayda kabul görmesi, yerleşik otoritelerin kendi konumlarını zedeleyebileceği endişesini doğurmuş olabilir. Bu nedenle, variolasyonun bilinçli bir şekilde dışlanmış olması güçlü bir ihtimaldir. Hatta Dr. Emanuel Timoni'nin bu bilgileri saraya taşıması, diğer hekimler tarafından kendi prestijlerine bir tehdit olarak algılanmış ve gözlemlerinin görmezden gelinmesine yol açmış bile olabilir. 

• Saray Protokolü ve Hiyerarşi: Osmanlı sarayı, çok katı kuralları ve köklü gelenekleriyle biliniyordu. Bu durum, "aşağıdan", yani halktan veya daha alt sosyal tabakalardan gelen bir bilginin ya da uygulamanın doğrudan padişaha veya üst düzey saray çevresine ulaşmasını zorlaştırıyordu. Böyle bir bilginin saraya kabul edilmesi, mevcut düzende sorunlara yol açabilirdi. Dahası, çiçekleme gibi bir uygulamanın saray katına ulaşabilmesi için geçmesi gereken bürokratik ve toplumsal süzgeçler, bilginin iletimini yavaşlatmış, hatta tamamen sekteye uğratmış olabilir.

• Dini ve Felsefi Kaygılar: O dönemde, bazı dini yorumlara göre deriye dışarıdan madde enjekte etmek, özellikle Tanrısal düzeni “zorlamak” olarak yorumlanabiliyordu. Variolasyon gibi “doğal seyri değiştiren” yöntemler bu nedenle ahlaki veya teolojik gerekçelerle reddedilmiş olabilir.

Ayrıca, İngiltere Krallığı'nın İstanbul’daki büyükelçisinin eşi olan Lady Mary Wortley Montagu’nun, 1718 yılında çocuğunu variolasyon yöntemiyle aşılatmış olması, bu uygulamanın başkentte hem bilindiğini hem de yaygın biçimde uygulandığını açıkça ortaya koymaktadır. Böyle bir olayın saray çevrelerinin tamamen bilgisi dışında gerçekleşmiş olması pek olası görünmemektedir. Buna rağmen hanedanın, variolasyonu kendi bünyesinde uygulamayı tercih etmemesi, sarayın bu yönteme karşı bilinçli bir mesafe koyduğunu düşündürmektedir.

Variolasyonun sarayda benimsenmemesi, yalnızca bir tıbbi tercih meselesi değil, aynı zamanda Osmanlı’da bilgiye yüklenen anlamı, geleneksel tıp anlayışıyla modernleşme arayışları arasındaki gerilimi ve sarayın halktan giderek uzaklaşan konumunu da yansıtır. Halk arasında etkili sonuçlar veren bu uygulama, saray çevrelerinde mevcut sosyal yapı, hekimlerin tutucu tutumu ve dönemin bilimsel yaklaşımları nedeniyle görmezden gelinmiş ya da dışlanmış görünmektedir. Bu durum, sadece o dönemin tıbbi uygulamalarını değil, aynı zamanda Osmanlı toplumunda bilginin nasıl algılandığını, kimler tarafından değerli bulunduğunu ve toplumsal konumun bilginin yayılmasını nasıl etkilediğini de açıkça gösterir.

 
Belki de kimi zaman çözüm göz önündedir de kimse fark etmez — tıpkı burnun üzerindeki gözlüğü fark edememek gibi. Ya da kolay erişilebilir olanın kıymetinin bilinmemesi gibi. Variolasyon da saraya bu kadar yakınken, belki de aslında tam da bu yüzden o kadar da uzaktı

Variolasyon, 18. yüzyılda Avrupa’da ve dünyanın birçok yerinde yaygın bir bağışıklık yöntemi olarak kabul görürken, Osmanlı sarayının bu gelişmeye duyarsız kalması, son derece ağır sonuçlara yol açtı. Bu ihmalkarlığın en çarpıcı bedeli, I. Abdülhamid döneminde (1774–1789) İstanbul’u sarsan çiçek salgınları sırasında ödenmişti. Salgın saraya kadar ulaştı; sonuç olarak yedi şehzade ve iki hanım sultan hayatını kaybetti.

Oysa ki, saray tabipleri ve başkentteki Müslim ya da gayrimüslim hekimler variolasyonu zamanında önermiş olsalardı, bu ölümlerin bir kısmı belki de önlenebilirdi.

I. Abdülhamid’in çiçek hastalığı nedeniyle kaybettiği evlatlarından bazıları şunlardır:

• Şehzade Mehmed (21 Ağustos 1776 – 20 Şubat 1781)

• Şehzade Murad Seyfullah (muhtemelen 1773 – 3 Mart 1784)

• Şehzade Mehmed Nusret (21 Eylül 1782 – 22 Ekim 1785)

• Fatma Hanım Sultan (12 Aralık 1782 – 12 Kasım 1785)

• Şehzade Süleyman (17 Mart 1779 – 19 Ocak 1786)

• Alemşah Hanım Sultan (11 Ekim 1784 – 28 Şubat 1786)

Bu kayıplar, yalnızca bir hanedan dramı değil; aynı zamanda sarayın variolasyon gibi etkili bir yöntemi zamanında benimseyememesinin somut bir göstergesidir. Akıl ve bilimden uzaklaşmanın sonucu hep yıkım olmuştur.

18. yüzyılda, İngiltere Krallığı'nın İstanbul konsolosluk doktoru cerrah Charles Maitland (1668–1748), dönemin "Türklerin" (kastettiği Müslüman Osmanlı toplumu) variolasyon yöntemine karşı mesafeli duruşunu dikkat çekici ifadelerle dile getirir. Maitland'a göre: "Hiç kimse bize aşılanmış bir Türk’ü örnek gösteremez. Neden mi? Çünkü kader inançları, hayatlarını korumak için tıbbın yardımını ihmal etmelerine neden olur." Timoni de bu kader anlayışını benzer şekilde açıklamıştır: "Türklere gelince, Yüce Varlık tarafından belirlenmiş bir zamanda yaşama ya da ölmenin kader olduğu inancı nedeniyle çocuklarına çiçek hastalığı bulaştırmaya asla ikna olmadılar. 'Aşı yaptırmanın ne faydası var?' düşüncesiyle çocuklarını bu uygulamaya tabi tutmadılar."

Osmanlı'da Aşılama Resmi Olarak Vaksinasyonla Başladı

Dönemin gazeteleri, özellikle hem Yunanistan topraklarındaki hem de Osmanlı İmparatorluğu içindeki Rum gazeteleri, aşılama programlarını yakından takip ederek kamuoyuna duyuruyordu. İstanbul’da yayımlanan Postacı ve o dönem Osmanlı toprağı olan Makedonya’daki Selanik gazeteleri, bu haberleri geniş kitlelere ulaştıran önemli örneklerdi. Ayrıca, dönemin hekimleri aşılama için gerekli özel aletleri geliştirmişlerdi.