AKCİĞER NAKLİNİN TARİHÇESİ -2.25.3- İMMÜNOLOJİNİN (BAĞIŞIKLIK BİLİMİNİN) DOĞUŞU - ÇİÇEK HASTALIĞI - 2025.05.21

İmmünoloji, yani bağışıklık bilimi, insanlığın bulaşıcı hastalıklarla mücadelesinin en eski ve çarpıcı örneklerinden biri olan çiçek hastalığıyla başlayan uzun bir yolculuğun ürünüdür.

Çiçek hastalığı (Smallpox/Variola), yüksek ateş, halsizlik ve kaşıntılı, kabarcıklı döküntülerle kendini gösteren son derece bulaşıcı ve ölümcül olabilen bir viral enfeksiyondur. "Variola" terimi, Latince varius (benekli, lekeli) kelimesinden türetilmiştir ve hastalığın ciltte oluşturduğu belirgin benekli döküntüleri tanımlar.

Hastalığa neden olan Variola virüsü, Poxviridae ailesine aittir; bu ailede ayrıca maymun çiçeği (Monkeypox) ve inek çiçeği (Cowpox) gibi akraba virüsler de bulunur. Ancak Variola virüsünün iki ana türü, bu kuzenlerinden çok daha ölümcül potansiyele sahiptir:

• Variola major, tedavi edilmediğinde %30’a varan ölüm oranına yol açabilir.

• Variola minor ise daha hafif seyirli olup, ölüm oranı %1-2 civarındadır.

Her iki form da özellikle çocuklar ve bağışıklık sistemi zayıf bireyler için ciddi bir tehdit oluşturur.

Hastalık genellikle grip benzeri belirtilerle başlar: yüksek ateş, baş ve sırt ağrısı, halsizlik gibi şikayetler görülür. Ardından vücutta kırmızı lekeler şeklinde döküntüler belirir. Bu lekeler kısa sürede önce içi sıvı dolu kabarcıklara, daha sonra irinle dolu, ağrılı püstüllere dönüşür. En bulaşıcı dönem de bu irinli kabarcıkların görüldüğü evredir; çünkü bu kabarcıklar yoğun miktarda virüs içerir. Hastalık doğrudan temasla ya da dökülen kabukların bulaştığı nesneler aracılığıyla kolayca yayılabilir.

Ağır vakalarda püstüller birbirine çok yakın çıkar ve birleşerek tüm vücudu kaplar. Bu tabloya “birleşik çiçek” (confluent smallpox) denir. Genellikle ölümle sonuçlanır ya da kalıcı izler ve ciddi sağlık sorunları bırakır.

Çiçek hastalığı sadece ciltle sınırlı kalmaz; bazı durumlarda virüs kana karışarak akciğer, karaciğer ve böbrek gibi hayati organlara yayılır. Bu durum iltihaplanmalara, damar içi kanamalara ve çoklu organ yetmezliğine yol açabilir. Hatta bazı ölümcül olgularda, döküntüler henüz ortaya çıkmadan önce toksik şok (vücudun enfeksiyona karşı verdiği aşırı ve kontrolsüz bağışıklık yanıtı sonucu gelişen, ani tansiyon düşüklüğü, organ yetmezliği ve ölümle sonuçlanabilen ciddi tablo) nedeniyle ani ölüm görülebilir.

Solunum yoluyla, doğrudan temasla ya da kontamine eşyalar aracılığıyla kolayca bulaşan bu virüs, tarihte sayısız salgına yol açmıştır. Modern tıbbın gelişmesine rağmen, 20. yüzyılda bile her yıl dünya genelinde yaklaşık 2 milyon insan bu hastalık nedeniyle hayatını kaybetmiştir.

Genetik analizler, variola virüsünün yaklaşık 10.000 yıl önce, Neolitik dönemde (M.Ö. 10.000 - 6000), Afrika veya Orta Doğu’da insan popülasyonlarında ortaya çıktığını öne sürer. Bu dönemde insanların yerleşik hayata geçmesi, tarım yapması ve hayvanlarla yakın temas kurması, virüslerin hayvanlardan insanlara geçişini (zoonoz) kolaylaştırmış olabilir. Özellikle variola virüsünün atasının, kemirgenlerde bulunan bir poxvirüs türünden evrimleştiği düşünülmektedir.

Çiçek hastalığının insanlık tarihindeki ilk izleri M.Ö. 10.000’lere kadar götürülebilse de, en eski somut kanıtlar M.Ö. 1157 civarına aittir; Mısır’daki III. Ramses’in mumyasında çiçek hastalığına işaret eden deri lezyonları bulunmuştur, ancak bu teşhis paleopatolojik (eski hastalıkların iskelet ve doku kalıntıları üzerinden incelenmesi) olarak kesin değildir. Ayrıca, M.Ö. 3. yüzyıla ait Hint yazıtları ve Çin kaynakları, çiçek hastalığına benzer bir hastalıktan bahseder. Hastalık, ticaret yolları ve göçlerle Asya, Afrika ve Avrupa’ya yayılarak küresel bir tehdit haline geldi.

Çiçek hastalığı, tarih boyunca milyonlarca insanın ölümüne neden oldu. Özellikle 18. yüzyılda Avrupa’da her yıl yüz binlerce insanın hayatını kaybetmesine yol açacak kadar ölümcül bir tehdit oluşturuyordu.

Aşılamanın Kökleri: Variolasyon (Çiçekleme) Uygulamasının Tarihsel Yolculuğu

Çiçek hastalığına karşı geliştirilen en eski ve ölümcül salgınlara karşı bağışıklık oluşturmayı amaçlayan yöntemlerden biri olan variolasyon, tıp tarihinde önemli bir dönüm noktasıdır. M.S. 1000’li yıllarda Çin’de ortaya çıkan bu uygulama, hastalığın yıkıcı etkilerine karşı mücadelede atılan ilk adımlardan biriydi.

Antik Yunan hekimleri tarafından bilinmeyen çiçek hastalığına dair ilk sistematik bilgiler, Orta Çağ hekimlerinden gelmiştir. O dönemde modern anlamda bağışıklık sistemi henüz keşfedilmemiş olsa da, uygulayıcılar hafif bir enfeksiyonun kişiyi ağır hastalıktan koruduğunu gözlemleyerek variolasyonu geliştirmişlerdi.

Bu gözlemlerin teorik temelini güçlendiren kilit isimlerden biri de Pers hekimi Ebubekir Razi (Rhazes, M.S. 864–925) idi. Razi, yaklaşık 900'lü yıllarda kaleme aldığı "Kitab al-Jadari wa al-Hasba" (Çiçek Hastalığı ve Kızamık Kitabı) adlı eserinde, çiçek ve kızamığı ayrı hastalıklar olarak ilk kez sistematik biçimde tanımladı. Bu eser, söz konusu hastalıklar üzerine bilinen ilk yazılı metin olmasının yanı sıra, Razi'nin çiçek hastalığını geçirenlerin bir daha bu hastalığa yakalanmadığı yönündeki tespitiyle bağışıklık biliminin erken dönem gelişimine değerli bir katkı sağladı.

Genel olarak hastalıkların görünmez etkenler tarafından yayıldığı fikrine dair en erken yazılı öngörülerden biri, Romalı bilgin Marcus Terentius Varro'dan (M.Ö. 116-27) geliyordu. Varro, "De Re Rustica" (Tarım Üzerine) adlı eserinde, bataklık bölgelerde bulunan "gözle görülmeyen küçük yaratıkların" hastalıklara yol açabileceğini belirtmişti. Bu fikir, mikroskop olmadan doğrulanamasa da, mikrop teorisinin kayda değer ilk yazılı işaretlerinden biri olarak kabul edilir.

Bu düşünceyi bir adım ileri taşıyan İbn-i Sina (M.S. 980-1038) ise, başyapıtı "El-Kanun fi't-Tıb" (Tıp Kanunu) adlı eserinde çiçek hastalığının gözle görülmeyen "kurtçuklardan" kaynaklandığını öne sürdü. Bu çarpıcı ifade, mikrop teorisine dair dikkat çekici bir göndermeydi. İbn-i Sina ayrıca, hastalıktan korunmada temizliğin ve hijyenin hayati önem taşıdığını özellikle vurgulayarak, bu alandaki ileri görüşlülüğünü ortaya koydu.

Variolasyon Süreci: 

Variolasyon, modern aşılarla kıyaslandığında oldukça tehlikeli bir yöntemdi. Amaç, hastalığı hafif bir şekilde geçirerek bağışıklık kazandırmaktı; ancak bu kontrollü enfeksiyon, bazen hastalığın beklenenden ağır seyretmesine, hatta ölümle sonuçlanmasına neden olabiliyordu. Ayrıca, variolasyon yapılan kişiler virüsü çevredekilere bulaştırarak salgın riskini artırabiliyordu. Bu nedenle işlemin yalnızca deneyimli kişilerce ve büyük bir dikkatle yapılması hayati önem taşıyordu.

Uygulamada karşılaşılan en önemli sorunlardan biri, dönemin yetersiz teşhis imkanları nedeniyle çiçek hastalığı (variola) ile su çiçeğinin (varisella) sıkça karıştırılmasıydı. Her iki hastalık da deri döküntüleriyle seyrettiği için, çoğu zaman aralarındaki farkı anlamak kolay değildi. Örneğin, yanlışlıkla su çiçeği geçirmiş bir kişiden alınan materyalle yapılan variolasyon, çiçek hastalığına karşı koruma sağlamazdı çünkü heriki hastalık tamamen farklı virüslerden kaynaklanıyordu. Daha da tehlikelisi, hafif seyreden bir su çiçeği vakasının çiçek hastalığı sanılarak variolasyon uygulanmasıydı. Bu durumda kişi bağışıklık gerektirmeyen bir enfeksiyon geçirirken, vücuduna gereksiz yere ölümcül variola virüsü bulaştırılmış olurdu.

Bir diğer hayati risk unsuru ise kullanılan materyalin miktarı ve niteliğindeki belirsizlikti. Modern dozaj sistemleri olmadığından, uygulayıcılar tamamen kendi deneyimlerine ve gözlemlerine güvenmek zorundaydı. Eğer virüs içeren materyal fazla kullanılırsa, kişinin hafif bir enfeksiyon geçirmesi beklenirken, ağır ve ölümcül seyreden çiçek hastalığına yakalanma riski doğuyordu. Aksine, yetersiz materyal kullanımı ise bağışıklık yanıtını tetikleyemediğinden koruma sağlamıyordu. Bu nedenle, variolasyonun etkinliği büyük ölçüde uygulayıcının bilgi ve titizliğine bağlıydı. Kullanılacak materyalin miktarı konusunda kesin bir dozaj standardı bulunmadığından, genellikle birkaç kabuktan elde edilen materyal kullanılıyordu. Günümüzde böyle bir yöntemin uygulanması gerekseydi, reçetede çok daha kesin ve ölçülebilir bir dozaj yer alırdı. Örneğin, yaklaşık bir çay kaşığı (1-2 gram) kadar materyal önerilebilirdi. Ya da modern farmasötik standartlara uygun şekilde, "0,01 mL Variola virüsü süspansiyonu (10^5 TCID50/mL), steril koşullarda deri çizme yöntemiyle uygulanır" gibi bilimsel bir talimat belirtilirdi.

2. Kıta
Arzulanan kavuşma her gün erteleniyor,
Zalim Sultan Ahmed, o gül gibi yanaklarını görmeme izin vermiyor.
Acımı dindirmek için bir öpücük almaya cesaret edemem,
Senin cazibelerinin tatlılığı ruhumu büyüledi.
Gözlerin siyah ve güzel,
Ama bir ceylanınki kadar vahşi ve gururlu.

3. Kıta
Zavallı İbrahim Paşa bu dizelerde iç çekiyor,
Gözlerinden bir ok kalbimi delip geçti.
Ah, arzulanan kavuşma saati ne zaman gelecek?
Daha ne kadar beklemeliyim?
Senin cazibelerinin tatlılığı ruhumu büyüledi.
Ah Sultana, ceylan gözlü, melekler arasında bir melek,
Arzuluyorum ve arzum karşılıksız kalıyor,
Kalbimi avlamak sana zevk mi veriyor?

4. Kıta
Çığlıklarım göklere ulaşıyor,
Gözlerim uykusuz kaldı.
Dön bana Sultana, yoksa aşığın ölecek.
Yere kapanıp son vedamı iç çekerek bırakıyorum,
Bana “Tanrıçam” de ve hayatımı yeniden başlat.
Hayatımın tacı, gözlerimin güzel ışığı, Sultana’m, prensesim,
Yüzümü toprağa sürüyorum, yanık gözyaşlarında boğuluyorum—çıldırıyorum!
Hiç mi merhametin yok? Bana bakmayacak mısın?

Lady Mary'nin düzenlemesiyle yayımlanan şiir: "Sultan III. Ahmed’in en büyük kızı olan Sultan’a hitaben (Turkish Verses Address’d to the Sultana, Eldest Daughter of Sultan Achmet III)" başlığını taşır.

1. Kıta

Şimdi Filomela yeniden ince nağmelerini söylüyor,
Tüm gece boyunca hoş acısına kendini bırakıyor.
Şehvetli ötüşünü duymak için koruluklara gittim,
Orada ilkbahardan daha güzel bir yüz gördüm.
Binlerce ihtişamın parladığı büyük ceylan gözlerin,
Onlar kadar parlak, canlı ve bir o kadar da vahşi.

2. Kıta

Boşuna vaat ediliyor bana böylesine ilahi bir ödül,
Ah, ne zalim Sultan ki geciktiriyor sevinçlerimi!
Delip geçen caziben aşık kalbimi esir alırken,
Acımı dindirecek bir öpücük almaya bile cesaret edemem.
O gözler ki...

3. Kıta

Zavallı aşığın bu dizelerde dert yanıyor,
O sevgili güzelliklerden doğuyor öldürücü acıları.
Arzulanan mutluluğun saati ne zaman gelecek?
Daha ne kadar beklemeliyim? Bekleyip de yaşayabilir miyim?
Ah parlak Sultana! İlahi güzellikte genç kadın!
Çektiğim acıyı merhametsizce görebilir misin?

4. Kıta

Yumuşayan gökler delici feryatlarımı işitiyor,
Işıktan nefret ediyorum, uykularım kaçıyor.
Dön bana Sultana, yoksa aşığın ölecek.
Yere kapanıp son vedamı iç çekerek bırakıyorum.
Bana “Tanrıçam” de ve hayatımı yeniden başlat.

Lady Mary'nin 31. mektubu, 1 Nisan 1717'de Edirne'den İngiliz şair, çevirmen ve hiciv ustası Alexander Pope'a (1688-1744) hitaben yazılmıştır.

1730 Patrona Halil İsyanı, Osmanlı İmparatorluğu'nda derinleşen toplumsal eşitsizliklerin patlama noktasına ulaştığı bir dönüm noktası oldu. Dönemin İstanbul'unda, Lale Devri'nin (1718–1730) getirdiği görece seküler yaşam tarzı ve sanat hamiliği, bir yanda saray çevresinin lüks içindeki yaşantısını sürdürürken, diğer yanda ağır vergiler altında ezilen halkın sefaletini daha da belirgin hale getirmişti.

İsyanın fitilini ateşleyen, halkın bu ekonomik krizin sorumlusu olarak gördüğü saray erkanına -özellikle de Nevşehirli Damat İbrahim Paşa'ya- duyduğu öfkeydi. "Şeriat isteriz!" sloganlarıyla sokaklara dökülen isyancılar, kısa sürede halkın geniş desteğini arkalarına alarak İstanbul'un kontrolünü ele geçirdiler.

Bu ayaklanmanın sonucunda, Padişah III. Ahmed tahtını kaybederken, sadrazam ve damat İbrahim Paşa idam edildi. Böylece Fatma Sultan, daha 26 yaşındayken ikinci kez dul kaldı.

Lady Mary, o dönemde kaleme aldığı mektupların yüzyıllar sonra bile yankı bulacağını muhtemelen hayal edemezdi. Ölümünden sonra, 1763 yılında yayımlanan yazışmaları geniş bir okuyucu kitlesine ulaşarak Avrupa'da büyük ilgi gördü. Hatta, 1797’de George Washington’u (1732–1799) “The Battle of Trenton” adlı sonatıyla onurlandıran Amerikalı besteci James Hewitt (1770–1827), Lady Mary'nin aktardığı Damat İbrahim Paşa’nın Fatma Sultan’a yazdığı şiiri romantik bir şarkıya dönüştürdü. Bu özel beste, günümüzde Johns Hopkins Üniversitesi bünyesindeki “The Lester S. Levy Nota Koleksiyonu”nda özenle korunmaktadır.

Şifayı Yazıya Döken Kadın: Lady Mary’nin Çiçek Aşısı, Variolasyonla Tanışması

Lady Mary Wortley Montagu, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki gözlemleriyle Batı dünyasına yalnızca bu kadim imparatorluğun zengin sosyal dokusunu ve kültürel zenginliğini tanıtmakla kalmadı, aynı zamanda tıp tarihini değiştirecek bir keşfi de beraberinde getirdi. 18. yüzyıl Avrupası'nda henüz bilinmeyen variolasyon (çiçek aşısı) yöntemini titizlikle belgeleyerek, mektuplarında bu hayat kurtarıcı tekniği tüm detaylarıyla anlattı. Böylece sadece bir seyyah ya da yazar değil, aynı zamanda Doğu'nun bilgelik hazinesini Batı tıbbına kazandıran bir öncü oldu.

Saygın Osmanlı hekimleri Emmanuel Timoni ve Jacobus Pylarinus, variolasyonun bilimsel önemini daha önce akademik çevrelere sunmuş olsalar da, onların anlatımları Batı'da ne yazık ki beklenen etkiyi yaratamamıştı. Buna karşın, bir büyükelçi eşi, yetenekli bir edebiyatçı ve yüksek sosyete figürü olarak Lady Mary'nin prestiji, etkileyici anlatım tarzı, canlı anekdotları ve kişisel deneyimleri Avrupa aristokrasisinde hızla ilgi uyandırdı. Onun şahsi gözlemleri ve ikna edici aktarımı, bilimsel otoriteden bile daha güçlü bir etki yaratarak, bu hayat kurtarıcı yöntemin Avrupa'ya taşınmasında belirleyici oldu. Lady Mary, bu sayede hem kültürel bir köprü kurdu hem de tıp tarihinde unutulmaz bir iz bıraktı.

Lady Mary, 1 Nisan 1717’de Edirne’den Sarah Chiswell’e yazdığı mektubunda, uzun ve yorucu bir yolculuğun ardından Osmanlı'da veba hakkındaki yaygın korkuların abartılı olduğunu ifade eder. Günümüzde farelerden insanlara genellikle pireler yoluyla bulaştığı bilinen ve tarih boyunca büyük salgınlara yol açmış olan bu ölümcül bakteriyel hastalık, Batı'daki yaygın endişelerin aksine, Osmanlı topraklarında daha hafif seyrediyordu. Vebanın yoğun olduğu kasabalardan geçtiğini anlatan Lady Mary, hastalığın burada sınırlı bir etki bıraktığını, ölümlerin az olduğunu ve pek çok kişinin iyileştiğini belirtir. 

Osmanlı İmparatorluğu'ndaki karantina önlemleri Avrupa'ya kıyasla daha esnekti. Vebalı evler işaretlenip hastalar izole edilse de şehirler tamamen kapatılmazdı. Bu esnek yaklaşım, İslam inancının etkisiyle şekillenen dini kadercilikten ve Osmanlı'nın çok uluslu toplumsal yapısından kaynaklanıyordu. Veba gibi salgınlar Allah'ın takdiri olarak görülse de İslam tarihinde salgınlara karşı önlem alma bilinci erken dönemlerden itibaren mevcuttu. Örneğin, Sahih-i Buhârî'de yer alan bir hadiste Hz. Muhammed'in "Veba olan yere girmeyin, oradaysanız da çıkmayın" buyurduğu aktarılır. Bu hadis, salgın hastalıkların yayılmasını önlemek için bir tür karantina uygulamasını teşvik eder ve İslam'da erken bir farkındalığı gösterir.

Osmanlı'da bu hadis bilinse de farklı inançlara sahip topluluklardan oluşan toplumsal yapı ve merkezi otoritenin yerel düzeyde çözümleri tercih etmesi, salgın yönetiminde esnekliği artırıyordu. 1710-1720 yıllarında İstanbul'da görülen küçük çaplı salgınlarda ölüm oranları %10-20 civarındaydı. Bu oranlar, 1720'de Marsilya'da nüfusun yaklaşık yarısını (%50) yok eden ve tahminen 100.000 kişinin ölümüne neden olan büyük veba salgınıyla karşılaştırıldığında oldukça düşüktü.

18. yüzyıl Avrupa'sında, veba gibi yıkıcı salgınların ardındaki nedenlere dair yaygın bir inanış vardı: Miasma teorisi. Yaklaşık M.Ö. 400 yıllarından beri Antik Yunan hekimi Hipokrat'tan miras kalan bu köklü düşünceye göre, hastalıklar "kötü hava" yoluyla yayılıyordu. Çürüyen organik maddeler, bataklıklar ve genel olarak pis kokular havayı zehirleyerek insanları hasta ediyordu.

O dönemde tıp dünyası, mikroskobun yeni icadıyla çalkalanıyordu. Bilim insanları nihayet mikroskobik organizmaların varlığını teyit etmeye başlasa da, bu küçük canlıların hastalıklarla olan kesin bağlantısı henüz tam olarak anlaşılamamıştı. Yine de, bu yeni keşifler ve köklü miasma teorisi –her ne kadar farklı nedenlere dayansa da– temizlik ve hijyenin halk sağlığı için vazgeçilmez olduğunu vurgulayarak dolaylı yoldan önemli katkılar sağlıyordu. Vebaya karşı o dönemde önerilen çözümler arasında tütsü yakmak, sirkeli su kullanmak veya hastalığın pençesindeki şehirlerden kaçmak gibi geleneksel yöntemler vardı.

İşte tam da bu dönemde Lady Mary, Osmanlı’daki gözlemleriyle miasma teorisini sorgulayacak kadar ilerici bir zihne sahipti. Mektuplarında havanın enfekte olmadığına dair açık ifadeler kullanarak, bu yaygın inanışı eleştiren aydın bir figür olarak öne çıkar. Vebanın, Osmanlı’da da tıpkı İtalya ve Fransa’daki gibi kolayca ortadan kaldırılabileceğine inanır. Ancak hastalık burada çok az zarar verdiği için, Osmanlı halkının fazla endişelenmediğini; Batı’da uygulanan çeşitli tedavi yöntemlerine rağmen, yerel halkın tedavi olmak yerine bu rahatsızlığa katlanmayı tercih ettiğini şaşkınlıkla aktarır.

Lady Mary’nin mektubunda asıl ilgisini çeken konu, çiçek hastalığıydı. O dönemde Avrupa’yı kasıp kavuran ve ölümcül sonuçlara yol açan bu hastalığa karşı Osmanlı’da uygulanan geleneksel bir yöntemin mucizevi başarısı onun dikkatini çekmişti. Bu hastalığın Osmanlı topraklarında neredeyse etkisiz hale geldiğini gözlemleyen Lady Mary, büyük bir hayranlık duydu.

Halk arasında yaygın olan bu aşılama geleneğini, meyve ağaçlarını daha verimli ve dayanıklı hale getirmek amacıyla bir ağacın dalının başka bir ağaca aşılanmasını ifade eden tarımsal bir terim olan “engrafting” (aşılamak) sözcüğüyle tanımladı. Bu terimi kullanarak, ilk bakışta "kocakarı ilacı" gibi görülebilecek bu yenilikçi sağlık uygulamasının, yani sağlıklı bir bireye çiçek hastalığının kontrollü biçimde aktarılmasının inceliklerini büyük bir özenle aktardı.

Her sonbaharda, özellikle Eylül’ün serin günlerinde, deneyimli yaşlı kadınlar variolasyon işlemini gerçekleştirirdi. Aileler bir araya gelerek daha önce çiçek hastalığı geçirmemiş veya risk altındaki çocukları ve gençleri belirler, 15-16 kişilik gruplar oluşturarak toplu bir aşılama seansı düzenlerdi. Yaşlı kadın, çiçek hastalığı geçirmiş bir hastadan alınmış kabuk veya irinle dolu bir fındık kabuğu getirirdi. Bu materyal, bazen gülsuyu ile sulandırılır, bazı bölgelerde ise incir yaprağı suyu veya ezilmiş incir yaprağı ile karıştırılırdı. Kişinin kolunda veya bacağında büyük bir iğneyle küçük bir çizik açılır, bu çiziğe az miktarda materyal yerleştirilirdi. Bazı uygulamalarda iğne deriye saplandıktan sonra hafifçe dairesel hareketlerle çevrilerek materyalin deriye nüfuz etmesi sağlanırdı. İşlem, genellikle alın, kol veya göğüs gibi bölgelerde dört veya beş farklı noktada uygulanır ve çizikler bir kabuk parçasıyla kapatılırdı. Soylu veya varlıklı kişilerde ise bu kapatma için gül yapraklarının tercih edilebildiği bilinirdi.

Yunanlılar arasında alında, kollarda ve göğüste haç şeklinde çizikler açılması yaygın bir batıl inanç olsa da, bu iz bıraktığından, batıl inancı olmayanlar genellikle kol veya bacağın gizli kısımlarını tercih ederdi. Aşılanan çocuklar veya gençler, sekizinci güne kadar normal hayatlarına devam eder, ardından iki (nadiren üç) gün hafif bir ateşle yatakta kalırdı. Yüzlerinde 20-30 kabarcık çıkar, ancak bunlar iz bırakmadan sekiz gün içinde iyileşirdi. Lady Mary, çiziklerden çıkan akıntının hastalığın hafif atlatılmasına yardımcı olduğuna inanırdı.

Lady Mary, Osmanlı'da uygulanan bu variolasyon yönteminin güvenliğine yürekten inanıyordu. Her yıl binlerce kişinin bu işlemi sorunsuz geçirdiğine bizzat tanıklık etmiş, hatta Fransız Büyükelçisi'nin “Osmanlılar çiçek hastalığını adeta bir eğlence gibi atlatıyorlar” sözlerini esprili bir dille aktarmıştı. Bu yöntemden o kadar emindi ki, kendi küçük oğluna da uygulatmayı ciddi şekilde düşünüyordu.

Lady Mary, bu faydalı uygulamayı İngiltere’ye taşımak ve yaygınlaştırmak için güçlü bir vatansever kararlılıkla harekete geçeceğini dile getiriyordu. Ancak İngiliz hekimlerin, bu yöntemin kendi gelirlerini azaltacağı endişesiyle şiddetle karşı çıkacaklarını da öngörüyordu. Bu öngörü, belki de daha önce hekimler Timoni ve Pylarinus’un benzer bilimsel duyurularına neden kayıtsız kalındığının da dolaylı bir cevabıydı. Lady Mary, ülkesine döndüğünde bu konuda bizzat mücadele edeceğini açıkça ifade etti.

Amerikalı tıp tarihçisi Fielding Hudson Garrison (1870-1935), 1921 tarihli "An Introduction to The History of Medicine (Tıp Tarihine Giriş)" adlı eserinde Osmanlı hekimi Emmanuel Timoni'nin kızı Konona'yı 1717'de çiçek hastalığına karşı bizzat aşıladığını belirtir. 

Ne var ki, kesin belgelerle doğrulanamasa da, yaygın bir rivayete göre Timoni'nin kendisi de aşılanmış olmasına rağmen, aşılama çalışmaları sırasında çiçek hastalığından hayatını kaybettiği söylenir. Henüz 49 yaşında yaşamını yitiren Timoni'nin bu trajik hikayesi, variolasyonun erken dönemdeki risklerini ve her zaman kesin koruma sağlamadığını çarpıcı bir biçimde gözler önüne seriyor.

Türk usulü çiçek aşısının Avrupa’da yayılmasında önemli bir rol oynayan İngiliz asilzade Lady Mary, 18 Mart 1718’de İstanbul’daki yazlık konaklarında beş yaşındaki oğlu Edward’a çiçek aşısı (variolasyon) yaptırır. Böylece, bu geleneksel Osmanlı yöntemini kendi ailesinde uygulayan ilk Batılı olarak tıp tarihine geçer. Aşılama işlemi, İngiliz Elçiliği’nin doktoru Charles Maitland’ın (1668–1748) gözetiminde, deneyimli bir Osmanlı kadını tarafından gerçekleştirilmiştir.

Lady Mary'nin kocasına yazdığı mektuptaki satırlar, bu cesur deneyimin başarısını ve onun sevincini gözler önüne seriyordu: "Çocuğumuz geçen Salı günü (Julian takvimine göre) aşılandı ve şimdi şarkılar söylüyor, neşeyle oynuyor, hatta akşam yemeği için sabırsızlanıyor!" Bu ifadeler, sadece bir annenin mutluluğunu değil, aynı zamanda Doğu'nun tıbbi bilgeliğinin Batı'ya açılan kapısını da belgeliyordu.

Avrupa'da Variolasyon

1719 yılında, Lady Mary’nin eşi Edward, İngiltere’nin İstanbul Büyükelçiliği görevinden geri çağrıldı ve aile, çiçek hastalığı salgınlarının giderek yayıldığı Londra’ya döndü. 18. yüzyıl İngiltere’sinde bu hastalık, ciddi ve ölümcül bir tehdit oluşturuyordu. Lady Mary, Osmanlı'da gözlemlediği variolasyon yönteminin binlerce hayat kurtarabileceğini öngörmüştü. Ancak İngiltere’ye döndüğünde, bu yenilikçi uygulamayı tanıtma çabaları tıpkı tahmin ettiği gibi tıbbi, dini ve toplumsal çevrelerden güçlü bir dirençle karşılaştı.

1721 yılında Londra'da büyük bir çiçek hastalığı salgını baş gösterdiğinde, Lady Mary hiç vakit kaybetmeden harekete geçti. Osmanlı'daki günlerinden tanıdığı ve oğlu Edward'ın aşılanmasında da rol oynayan İngiliz Büyükelçiliği doktoru Charles Maitland (1668-1748), mesleki itibarını riske atma endişesine rağmen Lady Mary'nin ısrarlarına karşı koyamayarak, Nisan 1721'de onun üç yaşındaki kızı Mary Alice'i variolasyon yöntemiyle aşıladı. 

Bu tarihi işlem, aralarında çocuklarından biri hariç hepsini çiçek hastalığından kaybetmiş olan Dr. James Keith'in de bulunduğu üç doktorun huzurunda gerçekleşti. Genç Mary Alice'in hızla iyileşmesi, yöntemin potansiyelini açıkça ortaya koydu ve gözlemcileri derinden etkiledi. Doktorlar, uygulamanın başarısından o kadar etkilendiler ki, Dr. Keith bile Maitland'dan kendi oğlu Peter'ı aşılamasını rica etti. Böylece Mary Alice, İngiltere'de variolasyon uygulanan ilk kişi olarak; Maitland ise bu yöntemi uygulayan ilk doktor olarak tarihe geçti.

Lady Mary, variolasyonun güvenilirliğini kanıtlamak için cesur bir adım attı; kızıyla birlikte çiçek hastalığının kol gezdiği evleri ziyaret ederek, yönteminin koruyuculuğunu bizzat gösterdi. Ancak birçok doktor, bu egzotik (yabancı ve alışılmadık) uygulamaya temkinli yaklaşıyordu. Bunun riskli olabileceği, ciddi hatta ölümcül sonuçlara yol açabileceği endişesini taşıyorlardı. Yanlış doz uygulanması durumunda, hafif geçirilmesi beklenen hastalığın ölümcül sonuçlara yol açabileceği ve yeni bir salgın başlatabileceği endişesi yaygındı.

İngiliz doktorlar variolasyona farklı açılardan da şüpheyle yaklaşıyorlardı:

1757 yılında, Lady Mary Wortley Montagu sayesinde İngiltere’nin Gloucester kentinde binlerce çocukla birlikte 8 yaşındayken variolasyon yöntemiyle aşılanan ve çiçek hastalığına karşı korunma kazanan, cerrah John Hunter’ın öğrencisi Edward Jenner; sütçü kadınların inek çiçeği (cowpox) geçirdikten sonra çiçek hastalığına (smallpox) yakalanmadığını gözlemledi. Bu gözlemden yola çıkarak, inek çiçeğinin çiçek hastalığına karşı koruyucu bir etkisi olabileceğini düşündü ve belli bir korunma mekanizması olarak kişiden kişiye aktarılabileceği neticesine varmıştı. İneklerin memelerinde meydana gelen çiçek kabarcıklarından aldığı iltihabı sağlam ineklere tatbik etmiştir. İnek aşısı (cowpox) olarak bilinen bu aşı tarzı Jenner tarafından ortaya konulmuştur.

Çiçek hastalığı, yüzyıllar boyunca milyonlarca insanın ölümüne yol açan, korku salan bir felaketti. Ancak, 18. yüzyılın başlarında Lady Mary Wortley Montagu’nun Osmanlı’dan Avrupa’ya taşıdığı variolasyon yöntemiyle başlayan mücadele, Edward Jenner’ın inek çiçeği (cowpox) virüsünü kullandığı modern aşıyla bilimsel bir devrime dönüştü.

Dünya Sağlık Örgütü'nün (DSÖ) öncülüğünde yürütülen küresel aşılama kampanyaları, bu ölümcül hastalığı aşama aşama geriletti. Ve dikkat çekici bir tarihsel çakışmayla, 8 Mayıs 1721'de Boston'da Cotton Mather'in kasabasına çiçek hastalığının ayak basmasından yaklaşık 260 yıl sonra, 8 Mayıs 1980'de DSÖ, bu hastalığın dünyadan tamamen silindiğini ilan etti ve böylece çiçek hastalığı ortadan kaldırılan ilk ve tek bulaşıcı hastalık oldu. İnsanlık tarihinin en yıkıcı salgınlarından biri böylece tarihe gömüldü.

Bu başarı yalnızca bilimsel değil; aynı zamanda etik, kültürel ve insani bir dönüm noktasıydı. 1806 yılında ABD Başkanı Thomas Jefferson, Jenner’a şu sözlerle seslenmişti:

 “İnsanlık tarihindeki en büyük sıkıntılardan birini takvimden sildiniz… Gelecek nesiller, çiçek hastalığının bir zamanlar var olduğunu yalnızca tarihten öğrenecek.”

Jenner da bu umudu paylaşarak şöyle demişti:

 “Umarım bir gün, inek çiçeği virüsünün insanlara uygulanması tüm dünyaya yayılır. O gün geldiğinde artık çiçek hastalığı kalmayacaktır.”

Konu V.

İstanbul'da Uzun Süredir Uygulanmakta Olan Çiçek Hastalığının Neşterle veya Aşılama Yoluyla Edinilmesinin Bir Hesabı veya Tarihi.

Emanuel Timonius, Oxon. & Patav. M. D. S. R. S.'den, Konstantinopolis, Aralık 1713 tarihli Mektubunun Özeti.

John Woodward, M. D., Prof. Med. Gresh. ve S. R. S. tarafından Royal Society'ye iletilmiştir.

Bu zekice söylevin yazarı, ilk olarak, Çerkezler, Gürcüler ve diğer Asyalıların, yaklaşık kırk yıldır Konstantinopolis'teki Türkler ve diğerleri arasında çiçek hastalığını bir tür aşılama yoluyla elde etme pratiğini tanıttığını gözlemliyor.

Başlangıçta daha ihtiyatlı olanlar bu pratiğin kullanımında çok temkinli davransalar da, son sekiz yıldır binlerce kişi üzerinde sağladığı başarılı sonuçlar, artık her türlü şüpheyi ortadan kaldırmıştır. Zira operasyon her yaştan, cinsiyetten ve farklı mizaçtan kişiler üzerinde ve hatta havanın en kötü koşullarında bile yapılmış olmasına rağmen, çiçek hastalığından ölen kimseye rastlanmamıştır; oysa aynı zamanda, hasta hastalığı sıradan yollarla kaptığında çok ölümcül oluyor ve etkilenenlerin yarısı ölüyordu. Yazar bunu kendi gözlemlerine dayanarak teyit etmektedir.

Ardından, bu aşılamayı yaptıranların çok hafif semptomlar gösterdiğini, bazılarının hasta olduklarını bile zor hissettiğini ve kadınlar için değerli olanın ise yüzde hiçbir iz veya çukur bırakmaması olduğunu belirtiyor.

Operasyonun Yöntemi şöyledir: Uygun bir enfeksiyon seçildikten sonra, püstüllerin maddesi enfeksiyonu alması hedeflenen kişiye aktarılır; bu nedenle metaforik olarak insizyon (neşterle açma) veya aşılama adını almıştır. Bu amaçla, hastalığının başlamasından sonraki on ikinci veya on üçüncü günde, sıradan çiçek hastalığına (birleşik değil, ayrık türden) yakalanmış, sağlıklı mizaçlı bir erkek çocuğu veya genç bir delikanlı seçerler: Bir iğne ile tüberkülleri (özellikle bacaklardaki ve diz arkalarındaki) delerler ve içindeki maddeyi almak üzere uygun bir cam kaba veya benzerine sıkarlar; kabı önce ılık suyla yıkamak ve temizlemek uygundur: Bu maddeden yeterli miktarda toplandıktan sonra, kap sıkıca kapatılmalı ve taşıyan kişinin koynunda sıcak tutulmalı ve mümkün olan en kısa sürede, bekleyen gelecekteki hastanın yanına getirilmelidir.

Hasta sıcak bir odadayken, operatör bir iğne ile derinin bir, iki veya daha fazla yerinde, birkaç damla kan gelene kadar birkaç küçük yara açar ve hemen camdaki maddeden birkaç damla damlatır ve çıkan kanla iyice karıştırır; delinen her yer için bir damla madde yeterlidir. Bu delikler, etli kısımların herhangi bir yerinde rastgele yapılır, ancak kol veya ön kol kaslarında en iyi sonuç verir. İğne, üç kenarlı bir cerrah iğnesi olmalıdır; neşterle de yapılabilir: Adet, iğneyi enine doğru geçirip deriyi biraz yırtmaktır, böylece kısmın uygun bir şekilde ayrılması ve maddenin kanla daha kolay karışması sağlanır; bu, kör bir kalemle veya kulak pamuğuyla yapılır: Yara, yarım ceviz kabuğu veya benzeri konkav bir kapla kapatılır ve sarılır, böylece madde giysiler tarafından ovulmaz; hepsi birkaç saat içinde çıkarılır. Hastanın diyetine dikkat etmesi gerekir. Bu yerde adet, 20 veya 25 gün boyunca etten ve et suyundan tamamen uzak durmaktır.

Bu operasyon, ya kış başında ya da ilkbaharda yapılır.

Bazıları, tedbir amacıyla, maddenin hasta kişiden üçüncü bir kişi tarafından getirilmesini emreder, operatörün giysileri aracılığıyla herhangi bir enfeksiyonun bulaşmaması için; ancak bu önemli değildir.

Bu maddenin işleyişine gelince, idiokrazik (bireysel farklılıklar) açısından; çiçek hastalığı bazı kişilerde diğerlerinden daha erken, bazılarında daha şiddetli, bazılarında ise daha hafif semptomlarla ortaya çıkar; ancak hepsinde başarılı sonuçlar verir. Bu yerde, döküntü genellikle yedinci günün sonunda başlar, bu da krizler doktrinini destekler gibi görünmektedir.

Ortak çiçek hastalığının çok ölümcül olduğu bir yılda, insizyon yoluyla yapılanların da daha büyük semptomlarla seyrettiği gözlemlenmiştir. Neredeyse aynı gün insizyon yapılan 50 kişiden dördünde döküntü çok ani, tüberküller daha fazla ve semptomlar daha kötü bulundu. Bu dördünün insizyon yapılmadan önce sıradan çiçek hastalığına yakalanmış olabileceği şüphesi vardı. Mevcut amacımız için, insizyon sonrası iyileşmeyen tek bir kişi bile olmaması yeterlidir: Bu dördünde çiçek hastalığı birleşik türüne yakındı. Diğer zamanlarda ise aşılananlar ayrık, az ve dağınık olur; genellikle 10 veya 20 tane çıkar; bazılarında sadece 2 veya 3 tane olur, az kişide 100 tane vardır: Bazılarında hiçbir püstül oluşmaz, ancak insizyon yapılan yerlerde pürülan tüberküllere şişen yerlerde oluşur; ancak bunlar hayatlarının geri kalanında hiç çiçek hastalığı geçirmemişlerdir; hatta hastalığı olan kişilerle birlikte yaşamış olsalar bile.

İnsizyon yerinden birkaç gün boyunca azımsanmayacak miktarda madde aktığına dikkat edilmelidir.

Bu operasyondan kaynaklanan çiçekler kısa sürede kurur ve kısmen ince kabuklar halinde, kısmen de sıradan türün aksine, fark edilmeyen bir zayıflama ile kaybolurlar.

Madde, sıradan çiçek hastalığındaki gibi kalın bir irin değil, daha ince bir tür sanies (kanlı su) şeklindedir; bu yüzden insizyon yeri dışında nadiren çukurlaşırlar; insizyon yerinde kalan izler zamanla kaybolmaz ve oradaki madde irin doğasına daha yakındır.

Eğer herhangi birinde apse çıkarsa (ki buna bebekler daha yatkındır), korkulacak bir şey yoktur, çünkü irinleşme ile güvenle iyileşir. Başka bir semptom ortaya çıkarsa, yaygın ilaçlarla kolayca tedavi edilir.

Şunu belirtmek gerekir ki, insizyon yoluyla çıkan çiçek maddesini yeni bir insizyon için nadiren kullanırlar. Eğer bu aşılama daha önce çiçek hastalığı geçirmiş kişilere yapılırsa, herhangi bir değişiklik bulamazlar ve delinen yerler hemen kurur; kötü bir vücut alışkanlığı varsa, belki birkaç gün hafif bir iltihaplanma ve ülserasyon olabilir.

Yazarın dediğine göre, şu ana kadar operasyon yapılan, ancak çiçek hastalığına yakalanmayan sadece bir erkek çocuğu tanıyorum, ancak herhangi bir zarar görmedi; ve birkaç ay sonra sıradan türü kaptığında çok iyi oldu. İnsizyon yerlerinin şişmediği gözlemlenmelidir. Bu çocuğun madde yerleştirilmesini engellediğinden şüpheleniyorum, çünkü operasyon sırasında çok mücadele etti ve onu sabit tutmak için yardım gerekiyordu. Yerleştirilecek madde camda 12 saat boyunca çok iyi kalır.

Şu ana kadar bu insizyondan kaynaklanan hiçbir zararlı kaza gözlemlemedim; ve her ne kadar bu tür raporlar zaman zaman halk arasında yayılmış olsa da, bu tür söylentilerin çıktığı evlere bizzat giderek her şeyin kesinlikle yanlış olduğunu buldum.

Bu operasyonlara sekiz yıldır bizzat şahit oldum; ve bu araştırmada gösterdiğim gayretin daha büyük bir kanıtını vermek için iki olayı anlatacağım.

Belirli bir ailede, Sara hastalığı, kral hastalığı, kalıtsal çiçek hastalığı ve uzun süreli marasmus (aşırı zayıflık) ile mücadele eden 3 yaşında bir erkek çocuğu vardı. Ebeveynler ona insizyon yapılmasını istediler; çiçek hastalığı kolaylıkla atlatıldı; yaklaşık 40. günde marasmusundan öldü. Başka bir ailede, benzer nöbetlerle mücadele eden, skrofulöz, kalıtsal frengi ile birlikte üç aydır sıvı ishalden muzdarip 3 yaşında bir kız çocuğu vardı. Bu çocuk üzerinde operasyon yapıldı; çiçek hastalığını çok iyi atlattı, 15. günde her şey bitmişti; 32. günde ise tüm bu süre boyunca hiç bırakmadığı ishalinden öldü.

Ancak, aşılamayı hiçbir zaman tüm hastalıklar için bir ilaç olarak görmedim veya ölüm döşeğindeki kişilere uygulanmasını uygun bulmadım. Bazı daha keskin zekalılar, bu iki çocuğun, işe yaramaz gölgeler gibi, kullanılabilecek herhangi bir yolla Kharon'a gönderildiğini düşündüler. Bu konuda daha fazla bilgi toplayabilseydim, dürüstçe paylaşırdım.

Dr. Timone'nin mektubunun geri kalanı, bu uygulama yönteminin nedenlerini içermektedir; etiyolojik kısmı ise kendi sözleriyle aşağıdaki gibi yayımlanmıştır.

Etiyoloji (Hastalık Nedenleri)

Çiçek hastalığının, irin zerk edilmesiyle yayıldığına şaşıran kimse yoktur; zira o kişi Hipokrat'ın tapınağını daha ilk eşikten selamlamış ve fermantasyon doktrinini koklamıştır. Aşılama yöntemi, ekmek yapımı veya bira üretimi sanatından daha az anlaşılır değildir; zira bunlarda da karışık maya sayesinde mayalanacak kütleler kabarır ve aktif ilkelere sahip en küçük parçacıkların içsel bir hareketi sağlanır.

Peki, tehlikeli ve sıklıkla ölümcül olan çiçek hastalığının, aşılama yoluyla nasıl tehlikesiz hale getirildiği sorulursa, işte cevabı: Sıradan çiçek hastalığı ya havadaki belirli bir kötü yatkınlık ile ortaya çıkar ya da çiçek hastasının vücudundan yayılan bulaşıcı salgılar yoluyla yayılır.

İlk durum, az sayıda bireyde, ya belirgin bir kakokimi (vücut sıvılarının bozulması) ya da en azından bu tür bireylerde gizlenen çiçek tohumunun şiddetli bir şekilde yükselişiyle meydana gelir. İkinci durum ise çok daha yaygındır.

İlk durumda havadan kaynaklanan kötü bir miyazma, ikinci durumda ise bulaşıcı, virüslü partiküller (muhtemelen tuzlu-kükürtlü yapıda olup, spesifik bir kokuşmuşluk veya çürümüşlük kazanmışlardır), solunum yoluyla içeri girer girmez ruhları ve kanı korkunç bir şekilde enfekte eder. Akabinde kan kütlesi ve lenfin de bozulduğu aşikardır. Ruhun derhal enfekte olması mantıklıdır, çünkü hem virüslü aporlar (buharlar) ruhun kaynaklarına, yani kalbe ve beyne hemen giriş yaparlar, hem de miyazmalar ile bu salgıların ve ruhların kendileri arasında bir benzerlik vardır, zira her ikisi de ruhsal-havasal bir yapıya sahiptir. Ruhların bu ani ve kötü enfeksiyonu, kötü çiçek hastalığına eşlik eden pek çok sinir sistemi semptomundan, özellikle de bebeklerde çiçek hastalığına yakalandıkları anda, ateş başlamadan çok önce meydana gelen epileptik konvülsiyonlardan da anlaşılır. Kan kütlesinin kirlendiği ise ateşin yanı sıra irinli kabarcıkların atılımıyla kanıtlanır. Lenfin bozulduğuna ise boğazdaki bezlerin şişmesi, öksürük ve bazen aşırı tükürük salgısı işaret eder. Bu durumlar arasında dairesel bir hasar da takip eder. Ancak en çok kan partikülleri, ruhların uygunsuz ışınımı nedeniyle birçok düzensizliğe ve anormalliğe sürüklenir.

Genel çiçek hastalığında ölümün iki temel şekilde meydana geldiğini gözlemledim:

1. Az sayıda çiçek kabarcığının patlaması, olgunlaşma sürecinin yavaş ilerlemesi ve buna bağlı olarak başka kötü semptomların ortaya çıkması.

2. Aşırı miktarda tüberkülün kadavra çürümesine yol açması.

İlk durumda çiçek hastalığına genellikle malign (habis) denir. Bunun nedeni ise ya kan kütlesinin aşırı erimesi ve çözülmesi ya da aynı kütlenin pıhtılaşması ve kalınlaşmasıdır. Zira ruhların patlayıcı dürtüsü gereğinden fazla artarsa, kan kütlesinin partikülleri aşırı derecede birbirine sürtünür, parçalanır ve çok ince akrotitler (keskin uçlar) kazanır. Bu durumdaki kan, yetenekli doğanın mekanizmasını aldatır ve salgı bezlerinde ve eleklerde hiçbir pislik biriktirmediği için, hayvan ekonomisinin gerektirdiği filtrasyon ve transkolasyonlara izin vermez. Zira sıvı partiküllerinin şekli, süzücü tübüllerdeki gözeneklerin konfigürasyonuna göre orantısızdır, aşırı incelik nedeniyle. Filtrasyon yoluyla kan partikülleri, doğal şemalarını ve kütlelerini korusalar arınacaklardır; bu yüzden pepsinin kalınlaşma yoluyla gerçekleştiği söylenir. Ayrıca, kanın aşırı hızlı geçişi de süzücülerde hiçbir şeyin birikmemesine neden olur. Aşırı hız ve ani akıntıyla akan bir sel, bulanık suların arınmasına izin vermez; çünkü yerçekimini takip eden karışık toprağın merkezcil kuvveti, hızla akan su küreciklerinin daha güçlü itici gücü tarafından aşılır. Örneğin, güçlü bir etki, güçlü bir etki, yatay bir çizgide iki olarak iterken dikey bir çizgi çizemeyecektir: aynı şekilde, çok şiddetli rüzgar eserken yağmur yağmaz; aynı geometrik oranla (muhtemelen konuşursak) kan partikülleri, dizginsiz ruhlar tarafından artırılan hareketle, süzücü tübülleri hiçbir posa birikimi olmaksızın geçerler. Bu durumlar aşırı nabız hızı, çok şiddetli ateş, terlemenin olmaması ve ham idrar ile olası hale gelir.

Tam tersine, bazen keskin ve parçalayıcı zararlı fermantasyon partikülleri nedeniyle ruhun elastikiyetinin kırılması, aşınması veya en azından gevşemesi meydana gelir. Böylece ruhların hareketi zayıfladığında, kan ve lenf partikülleri de daha uyuşuk ve donuk hale gelir. Dolayısıyla, tübüllerin labirentli kıvrımlarında gereksiz bir gecikme yaşadıklarında, bazen küme halinde birbirine dolanmaları, bazen de yığılma sonrası birbirlerinin üzerine düşmeleri ve yüzeylerinin farklı temaslarıyla doğal konfigürasyonlarından saparak yeni açı boyutları kazanmaları kaçınılmazdır. Böylece, yukarıda anlattığımızdan farklı bir şekilde, ancak aynı felaketle, şekillerin tübül geçitlerine orantısızlığı nedeniyle, yetenekli doğanın mekanizmalarının başarısız olduğu gözlemlenir. Bu durumlar, yavaş ve seyrek nabız, bazen aşırı malignitede gözlemlenen ateşin olmaması ve az sayıda, yavaş çıkan çiçek püstülleri ile olasıdır.

Dahası, titreyen, sarsıntılı ve kaotik, çıldıran ruhların ışınımı nedeniyle, kan kütlesinin farklı kısımlarında, hatta arter ve venlerde aynı anda düzensiz bir impuls meydana gelebilir. Bu durumda, eğer kanda bazı lifçikler (bazılarının iddia ettiği gibi) bulunuyorsa veya henüz tam olarak asimile olmamış şilüs (lenf) parçaları belirli kullanımlara adanmışsa, bunların hareketinin bozulması muhtemeldir. Zira bunların dolaşım hareketinde doğal olarak kendi uzunlukları boyunca hareket etmeleri gerekir; ancak düzensiz basınç nedeniyle bu doğru çizgisel şekillerini kaybederler ve spiral ve yarım daireler halinde bükülmeye zorlanırlar. Bu şekilde bükülmüş olanların daha sonra dolaşımda enine doğru sürüklenmesi, birbirine dolanması, dallı şekillerin ortaya çıkmasıyla salkım şeklinde kümelenmesi ve nihayet daha büyük topaklar halinde birleşmeleri kaçınılmazdır. Eğer bu lifçikler yoksa, kan kütlesi partikülleri hangi şekilde olursa olsun, bu hareket düzensizliğinden dolayı doğal konumlarından sapmaları kaçınılmazdır. Böylece, bu karışık ve birbirine dolanmış partiküller, hemen taşıyıcıları olan serum küreciklerini dışarı atarak, artan kütleleri nedeniyle daha büyük bir ağırlık kazanır ve bu nedenle itici dolaşım gücünü aşarlar. Bu yüzden, ilk karşılıklı yapışmanın nerede gerçekleştiğine bağlı olarak, buralarda direnmeleri ve durgunlaşmaları kaçınılmazdır.

Bunun sonucunda mor lekeler ve aynı zamanda (peteşili çiçek hastalığında sıklıkla gözlemlediğim gibi) sık idrara çıkma, bol miktarda berrak serumun atılması takip eder. İşte füzyon (erime) ve koagülasyon (pıhtılaşma). Bu nedenle, peteşili çiçek hastalığı, konvülsiyonlar, senkop (bayılma), aşırı uykusuzluk, kanamalar, deliryum, aşırı kusmalar, dizanteri vb. ile birlikte, çok fazla püstül irinle dolmasa bile bazı kişilerin ölmesi şaşırtıcı değildir. Zira çiçek hastalığı fermenti (maya) çoğu zaman sanki stygeus (cehennemsi) bir karakterize yükseltilir, öyle ki çok fazla yoğun irin üretmeye uygun olmasa bile, ruhlara, sıvılara ve katılara yukarıda belirtilen kötülükleri açıklanan veya benzer diğer şekillerde iletebilir ve böylece ölüme neden olabilir; ve bu genellikle on birinci günden önce gerçekleşir.

Şimdi ikinci moda gelelim. Zira bazen farklı ve tamamen başka türde bir yıkım ve trajedi meydana gelir: O semptomlar olmasa bile, aşırı miktarda irin, yani kadavralaşmış madde vücudu boğar. İrin oluşumunun, kan kütlesinin kükürtlü ve yağlı partiküllerinin kokuşma ve erime durumundayken asidik-tuzlu partiküllerin bir araya gelmesi ile muhtemel olduğu düşünülmektedir. Bu iddiayı, yağlı kükürtlü çözeltilerin alkalilerle yapıldığı ve asidik maddelerle birleştiği sayısız kimyasal deney desteklemektedir. Beyaz renkte bir kütle hemen ortaya çıkar. Dolayısıyla, çiçek hastalığına neden olan miyazma veya fermantasyon, solunum yoluyla alındığında, kendi doğası gereği şiddetle ve belki de septik bir şekilde, kan kütlesinde asidik-tuzlu ve yağlı-kükürtlü partiküllerin birleşimlerini öyle bir şekilde üretebilir ki, sadece doğuştan her bireyde (en küçük bir miktar da olsa) bulunan çiçek tohumları harekete geçirilmez, aktifleşmez ve irinli çürümeye dönüşmez, aynı zamanda kan kütlesinin kendisi tamamen ekşilik kazanır ve bir tür bozulma hareketiyle çürür ve kadavralaşır.

Böylece, sanki bir yangın başlamış gibi, fermente olan partiküller, çiçek tohumlarının köpükleşme yoluyla atılmasından daha fazla şiddetlenmeye devam ederler. Bu hareket, heterojen maddeleri ayırmaya hizmet eden bir arınma hareketi değil, aksine yıkıcı ve bozucu bir harekettir, çünkü ferment tüm kütleyi alt eder ve tersine çevirir; yani, kokuşmuş ve isyankar partiküller zafer kazanarak diğer herkesi kendi saflarına katılmaya zorlar. Bunu, fermantasyonun bazen sıvıları tamamen bozan yıkıcı bir harekete dönüştüğü çeşitli içeceklerde açıkça gözlemleriz. Bu yüzden bazı kişilerin, yukarıda belirtilen semptomlardan muaf olsalar bile, deyim yerindeyse, muazzam bir çürüme okyanusunda boğulduğunu görürüz; ve bu tehlike yirmi ikinci güne kadar uzanır.

Son olarak, bu durumlarda katı ve daha soylu kısımların da kötü etkilendiği ve düzensiz spazmlar geçirdiği dikkate alınmalıdır; bunların çeşitli bozulmalarıyla tübüllerin geçiş yollarının bozulması ve fonksiyonların görevlerinin yozlaşması kaçınılmazdır. İşte o zaman, insan vücudu cumhuriyetini yöneten üçlü yönetim, yani içerenler, içerilenler ve etki edenler, aynı yıkıma ve çoğunlukla karmaşıklığa sürüklenir. Bundan, insanın yok oluşuna neden olan bir dizi kötülüğün ortaya çıkmasına kim şaşırır?

Vebadan muzdarip birçok kişide, bir yıl sonra bile yakalandıkları genel çiçek hastalığında, veba sırasında çıkan aynı hıyarcıkların şiştiği gözlemlenmiştir; bu da aşırı bir maligniteyi (habisliği) göstermez mi?

Şimdi aşılamayı (infüsyon) aklın terazisine vuralım. Gerçekten de, bu bulaşma şeklinde işlerin çok farklı ilerlediğini kim inkar edebilir? Öncelikle, ruhların hiçbir şekilde enfekte olmadığı aşikardır; ardından, ne lenf ne de kan o korkunç lekeyle damgalanır, ne de katı kısımlara herhangi bir bozukluk iletilir. Bu yüzden tüm semptomlar hafiftir, hiçbir kötü semptom yoktur, bebeklerde epileptik nöbetler olmaz. Zira bu bulaşmanın fermenti ruhsal, hava kökenli ve keskin değil, aksine humoral (sıvısal), atıl ve yavaştır. Ancak zehirler ne kadar ince olursa, o kadar kötüdürler. Bu nedenle, bu ferment ile ruhlar arasında orantısızlık nedeniyle hiçbir mücadele olamaz.

Çiçek irini, kanın içine doğrudan enjekte edildiğinde, sanki geniş bir denize kabul edilmiş gibi hemen seyreltilir, sarılır, emilir, köreltilir. Böylece uysallaşır, daha yumuşak bir yapıya evcilleştirilir. Bu bulaşıcı partiküller kana girer girmez, kendi doğalarına uygun, doğumdan itibaren kanda bulunan çiçek tohumu partiküllerini bulurlar; bunlarla birlikte fermente olurlar, ancak birbirleriyle birleşip karmaşıklaştıklarında artık kendi iradeleriyle daha fazla rahatsızlık çıkaramazlar, yaşamın krallığını hedefleyemezler, ruhun hazinelerini yağmalayamazlar; çünkü karşılıklı prangalarla kısıtlanmış, çökerler, ve önceden olduklarından daha kalın ve donuk hale gelirler. Dolayısıyla, uygun araçlar olan daha hareketli su partikülleri kürecikleri üzerinde hemen yüzerek, kanın merkezden çevreye doğru ilerleyen hareketiyle, sanki ikinci bir nehir gibi, vücudun çevresine doğru itilir ve elimine edilirler.

Aşılanmış çiçek hastalığında irin oluşmadığını, aksine irinli, yani daha seyreltilmiş ve daha sulu bir madde oluştuğunu açıkça görmüyor muyuz? Bu fenomen, bulaşıcı fermentin asidik-tuzlu partiküllerinin her yerdeki yağlı kan partiküllerini kadavra çürüklüğüne dönüştürmediğini, aksine daha yumuşak ve daha hafif sulu partiküller tarafından seyreltilip doyurularak dışarı atıldığını açıkça göstermiyor mu?

Derin yara izlerinin yokluğundan, keskin, sivri, batıcı ve aşındırıcı tuzlu ferment partiküllerinin, balsamik kan kürecikleri tarafından hemen köreltildiğini, sivri uçlarından mahrum bırakıldığını ve daha donuk bir şekle dönüştürülerek, sanki bir kaldıraç gücüyle dışarı atıldığını açıkça görmüyor muyuz? Bu arada, kan kütlesinin dokusu bozulmadan, tutarlılığı sağlam kalır. Burada hiçbir erime, hiçbir pıhtılaşma, hiçbir bozucu veya yıkıcı korku görmezsiniz. Zira aşılamada kan sadece, safsızlığın saflıktan ayrılması ve köpükleşme yoluyla dışarı atılması için yeterli olduğu kadar fermente olur. Bu fermantasyon hareketinde, ruhlar, lenf ve katı kısımlar sadece hafif bir dalgalanma ile bazen etkilenirler; ve eğer bulaşma partikülleri onlara ulaşırsa, kesinlikle (aşılamanın ima ettiği metafor) sadece vahşi keskinliklerinden arındırılmış ve sanki tatlandırılmış olarak ulaşabilirler.

Kendi yetersizliğimin bilincinde olarak bunları arsızca dayatmıyorum: Benden çok daha iyilerinin, Tanrı'nın daha iyi bir kalple yarattığı kişilerden çıkacağını biliyorum. Ancak bu aşılama hikayesinde kendime bir dereceye kadar iyi hizmet ettiğimi umuyorum.

Konstantinopolis, 1713 Yılı, Aralık Ayı.

Emanuel Timonius, Konstantinopolisli. Oxford ve Padua Üniversitelerinde Felsefe ve Tıp Doktoru.

Konu II.

Çiçek Hastalığını Aşılamayla Ortaya Çıkarmak İçin Yeni ve Güvenli Bir Yöntem, Yakın Zamanda Keşfedildi ve Uygulamaya Konuldu.

Dr. Jacobus Pylarinus, Venedikli, Venedik Cumhuriyeti'nin Smyrna'daki Eski Konsolosu tarafından.

Edebiyat dünyasına, keşfi kadar sonucu da hayranlık uyandıran tıbbi bir operasyon sunuyoruz; bu operasyon, fizikçiler veya Apollon sanatında bilgili kişiler tarafından değil, insanlığa yardım etmek, en vahşi hastalığın acısını dindirmek amacıyla halktan, cahil bir millet tarafından keşfedilmiştir. Eski okulların yorgun çalışmaları ve yenilikçilerin titiz araştırmaları tarafından bilinmeyen, ancak masum ve felsefeden uzak bir aileden gelen bir iyiliktir. Gerçek mucidi bilinmemektedir: Ancak en kesin olanı, ilk olarak Yunanistan'da, özellikle Tesalya'da yaygınlaştığıdır; buradan yavaş yavaş yakın yerlere ve şehirlere yayılarak sonunda Bizans şehrine sızmıştır. Başlangıçta birkaç yıl gizli kalmış, nadiren ve sadece alt tabakalar arasında kabul görmüştür: Ancak son zamanlarda şiddetli bir çiçek hastalığı salgınıyla birlikte daha geniş çapta duyulmaya başlamıştır; ancak hiçbir zaman daha yüksek sınıflara girmeye cesaret edememiştir; ta ki, 1701 yılında, kışın sonuna doğru, seçkin Yunanlar arasında tanınmış ve eski Caryophyllus ailesinden gelen, benimle de samimi dostluk bağı olan soylu bir kişi, bu aşılama hakkında ne düşündüğümü ciddi bir şekilde danışana kadar; ve kendi dört oğluna uygulanmasına onay verip vermeyeceğimi sordu: Zira o zamanlar bu hastalık neredeyse tüm şehri ölümcül bir şekilde istila etmişti; bu da ona çocuklarının sağlığı için büyük bir korku salmış ve onu çok endişelendirmişti. Ancak, bu yeni yönteme dair hiçbir ön bilgiye sahip olmadığım için, bilmediğim bir konuda ne karar vereceğimi tam olarak bilmediğimi söyledim; ve aynı zamanda operatörle görüşme fırsatı istedim.

Üç gün sonra, arkadaşımın yanına tekrar gittiğimde ve aynı konu tekrar aramızda konuşulmaya başlandığında; kısa bir süre sonra, oldukça düzgün giyimli bir Yunan kadını odaya girdi; operasyonun tüm seyrini, yöntemini, yerini, zamanını ve diğer koşullarını, benim daha sonra açıklayacağım gibi, bize oldukça açık ve detaylı bir şekilde anlattı; her ne kadar kendisi aşılamadan kaynaklanan çiçek hastalığının gerçek nedenini tam olarak anlamamış olsa da: Bunlara, her zaman güvenli ve başarılı bir şekilde sonuçlanan sayısız deney ve vakayı ekledi; bunlardan birkaçının (zira geniş bir şehirde hepsini kim bulabilirdi ki?) güvenilir kişilerin ifadelerinden doğru olduğunu tespit ettim: Bu nedenle, konuyu iyice düşündükten sonra, bunun akla ve doğaya hiç de aykırı olmadığını anladım: Özellikle de bahsi geçen vakalardan etkilenerek, birkaç gün sonra tekrar aceleyle tavsiye isteyen arkadaşıma, hafif bir tereddütle de olsa, karşı çıkmadım; bu onayı aldıktan ve hastalık süresince uygulanacak rejimi yeterince öğrendikten sonra, Yunan kadın tarafından dört oğluna cesurca aşılama yaptırdı: Bunlardan üçü (beş ve zar zor yedi yaşındaki) hafifçe hastalandı; bir hafta sonra birkaç püstül ortaya çıktıktan sonra, ateşten ve tehlikeden tamamen kurtuldular: Ancak on sekiz yaşını doldurmuş olan en büyükleri ağır bir şekilde hastalandı: Zira sürekli ve habis bir ateşe yakalandı, zorlu semptomlar sendromu ortaya çıktı ve çok sayıda olmasa da, bolca döküntüyle boğuştu, ancak on dördüncü günden sonra hastalığı zar zor atlattı: Bunu, onun karamsar mizacına, kötü sıvılara ve daha önce ihmal edilen (verilen uyarıya aykırı olarak) vücut temizliğine atfetmek isterim. Operasyonun başarılı sonucu, ne kadar çok soylu aileyi taklit etmeye sürükledi; öyle ki bugün, bazı çekingenler dışında, herkes aşılama faydasını hissetmek istemektedir. Sadece Türkler, kaderin buyruklarına bağlı ve daha az eğitilebilir oldukları için, şimdiye kadar bunu ihmal etmişlerdir.

Bu Operasyon tamamen doğaldır ve hiçbir batıl inançla örtülmemiştir; her ne kadar Tranfplantasyon (aktarım) adı ilk bakışta tereddüt yaratsa da. Semptomatik Tedavilerden tamamen farklıdır; hele ki hastalıkların bir öznenin bedeninden (hayali, boş ve algılanamayan bir mumya aracılığıyla) diğerine aktarıldığı söylenen o Manyetik Transplantasyondan daha da farklıdır; bu konuda Tenzelius, Bartholinus, Maxwell, Etmüller ve diğer yeni dönem bilginleri, başka alanlarda bilgili kişiler olsalar da, titizlikle tartışırlar; eski çağların tıptaki hurafelerinin temizlenmesi gerektiğini iddia ederken; kendileri bazen hurafeler içinde yuvarlanırlar, yeni dönemin boş inancıyla şimdiye kadar saygıdeğer ve saf bilimi kirletirler. Bu nedenle, gerçekçi olmak gerekirse, bu Manyetik veya Semptomatik Operasyonlar, batıl inançların şüphelerinden (örneğin Armarium Merhemi, Semptomatik Toz ve benzerlerinde olduğu gibi) yoksun değildir, çünkü etkinlik alanları dışında uzaktan etki ederler; bu yüzden Çiçek Transplantasyonu gerçek, sırf, saf Fiziktir; çünkü saf Fiziksel araçlarla ve gözle görülebilen, hatta elle hissedilebilen temasla tamamlanır; bu, yakında söyleneceklerden daha açıkça ortaya çıkacaktır.

Bu tür çiçek hastalığının ortaya çıkması, metaforik olarak adlandırılan Aşılama veya Nakil yoluyla gerçekleşir; bu, hastalıklı fermentin veya çiçek hastalığından elde edilen irin, bu amaçla açılan küçük yaralar yoluyla sağlıklı bir vücuda yerleştirilmesinden başka bir şey değildir.

Fiziksel uyarılma modu şu şekilde ilerler: Küçük yaralara sokulan irin, gerçek fermentin doğasını alır; buradan dolaşım sayesinde kendi damarları ve kanalları aracılığıyla kan kütlesine taşınır, buna hazır partiküllere ve gizli bir kusurla şişmiş olanlara hemen saldırır, enfekte eder ve zehirini ileterek onlarda gizlenen fermantatif tohumu uyarır, harekete geçirir ve eyleme geçirir, ve onu harekete geçirir; buradan evrensel bir kaynama veya fermentasyon ortaya çıkar; bunun gücüyle, saf olmayan ve heterojen kısımlar kritik bir şekilde ayrılarak cilde itilir; bu arada doğa, bu operasyonun gücüyle tüm işi nazikçe kontrol eder.

Ancak transplantasyonun kendisine ve nasıl yapıldığına acele edelim; aynı kadın transplantasyon uzmanının en güvenli şekilde nasıl çalıştığını, sırasını ve diğer her şeyi sadakatle tanımlayarak, bu operasyonu yapmak için bir kural oluşturulabilecektir. Dahası, samimi olmak gerekirse, her şeyin gözlemci tanığı olamasam da; operatörün ağzından çok şey, güvenilir bir anlatıdan daha fazlasını aldım; ve kendim de çok daha fazlasını ve daha önemlisini gözlemledim. Evrensel şöhretin onayladığı şeyleri atlıyorum. Tüm bunlara samimiyetle ve şiddetle inanılması gerektiğini belirtiyorum.

Dolayısıyla, ilk olarak, aşılama için uygun zaman seçilmelidir; operatöre göre kış mevsimi tercih edilmektedir; ve sadece bu zamanda aşılama yapmaktaydı: Ben de ilkbaharın, havanın daha ılıman olması nedeniyle eşit derecede uygun olduğunu düşünürüm.

İkincisi, çok özel bir ferment kullanır; yani enjekte edilecek irini herhangi bir kişiden almaz; ancak salgın olarak yayılan çiçek hastalığında, hastalığının 12. veya 13. gününde yatmakta olan bir çocuğun olgunlaşmış, sağlıklı ve iyi huylu püstüllerinden bir iğne batırmak suretiyle irini çıkarır ve sıkar; ve temiz, çok soğuk olmayan bir kabuk veya cam kaba koyar ve saklar; bu kap iyi sarılıp örtülerek hizmetçinin koynunda ısıtılır; ardından vakit kaybetmeden operasyona başlar: Aşılanmış çiçekten gelen irini etkisiz olduğu için reddeder. Ancak ben, bunun daha iyi huylu bir türden olduğunu ve bu arada enerjisinin daha az olmadığını düşünürüm: Bu konuda deneyime danışılmalıdır.

Üçüncüsü, hastanın kalacağı odanın hava koşulları açısından çok ılıman olmasını ister.

Dördüncüsü, operasyonu yapmaya başlayan kadın, saç çizgisi sınırında ve tam ortada alnı; çene ve her iki yanağı demir veya altın bir iğneyle deler; doğrudan değil, eğik bir şekilde batırır, ve keskin ucuyla deriyi alttaki etten biraz ayırır. Ardından, aynı iğneyle, önceden hazırlanmış irini kaptan küçük yaraya damlatır ve içeri sokar; bir sargı ile bağlanır: Aynı şekilde, her iki eli metakarplardan, ayakları metatarslardan vurur ve irini yerleştirir, hafifçe bir sargıyla sıkar; hastayı bu kısımları kaşımaması veya ıslatmaması konusunda ciddi şekilde uyarır. Ben, iltihaplanmaya ve ağrıya daha az eğilimli, tendonlarla iç içe olmayan daha etli yerleri delmeyi tercih ederim.

Bu operasyon şekli dışında, diğer tüm yöntemler uygunsuz, alışılmadık, kötü sonuç veren ve başarısız olduğu için reddedilir.

Bu arada, yatakta ölçülü bir şekilde kalmalı, gerekenden fazla yatmamalıdır.

Beşincisi, altı doğal olmayan şeyde, özellikle de diyet konusunda iyi bir rejim emreder; sadece şarap ve etten değil, aynı zamanda et sularından da hastaları kırk güne kadar kesinlikle yasaklar: Bu uyarıya dikkat etmeyen birçok kişi sıklıkla kötü sonuçlarla karşılaşmıştır; zira gözlerinin önünde, hatanın cezası olarak, yeni püstüllerin ortaya çıktığı ve başka önemli semptomların meydana geldiği görülmüştür.

Böylece, nakil doğru bir şekilde yapıldığında, çiçek hastalığı semptomları herkes için aynı zaman aralığında ortaya çıkmaz; zira ferment farklı şekilde etki eder; her birinin kendi mizacına, yaşına ve gücüne bağlı olarak daha geç veya daha erken ortaya çıkar. Her ne kadar çiçek hastalığının kendisi, neredeyse her zaman yedinci günde ortaya çıkmaya başlasa da, bu gerçekten kritik bir gündür. Nadiren de olsa, bazı kişilerde hemen ilk gün çiçeklerin çıktığı vakalar da olmuştur.

Hastalarda ortaya çıkan semptomlar, mizaçların çeşitliliğine, kan kütlesindeki sıvıların durumuna ve doğadaki belirli eğilimlere göre değişir: yani daha hafif veya daha şiddetli semptomlar ortaya çıkar; ancak genellikle yaygın olarak görülenlere benzemese de, çoğunlukla daha hafif bir görünüm sergiler: Birçoğu neredeyse hiç değişiklik veya hasar hissetmez.

Ortaya çıkan çiçekler hemen hemen her zaman Ayrık türdendir; sayıca çok değildir; en fazla on, yirmi, otuz, nadiren yüze, çok nadiren iki yüze kadar çıkar.

İlk olarak, bazı kişilerin tek bir kola yapılan küçük bir yara ile çiçek hastalığını tetikledikleri; ve birkaç püstül ortaya çıkmasına rağmen daha sonra enfeksiyondan korunmuş oldukları belirtilmelidir.

İkinci olarak, bazen aşılama sonucunda hiçbir çiçek hastalığı belirtisi oluşmadığı; ya vücutta hiçbir çiçek hastalığı yatkınlığı olmadığı için ya da fermentin bulaşmasının zayıflamış veya bozulmuş olması nedeniyle meydana geldiği belirtilmelidir: Ancak daha sonra, hastalığın yaygın olarak görüldüğü zamanlarda, bu tür aşılanmış vücutlar, diğerlerinin ortak kaderini paylaşarak hastalığa yakalanmışlardır.

Üçüncüsü, aşılama yerleri veya küçük yaralar her zaman püstüllere dönüşme eğilimindedir: Ancak bazılarında irinli tüberküllere dönüşürken, hiç püstül görünmez; bazılarında ise büyük miktarda irin akıtan daha büyük apselere dönüşürler: Aynı yerler, özellikle ayaklarda ve ellerde, büyük ağrıyla şişer; irin boşaldıktan sonra diner ve tekrar şişerler. Bazılarında, ancak çok nadiren, bir süre sonra bezli bölgelerde ve lenf bezlerinde apseler ortaya çıkar ve yavaş yavaş irinleşir: böylece doğa, vücutların farklı yapısal özelliklerinde oyun oynar.

Son olarak, şimdiye kadar bu transplantasyondan kaynaklanan ölümcül bir olayın neredeyse hiç gözlemlenmediği belirtilmiştir; herhangi bir cinsiyet, mizaç veya yaşta yapılmış olsa bile; aksine, doğru ve düzgün bir şekilde uygulandığında ve yetenekli bir hekim tarafından uygun şekilde hazırlanmış vücutlarda, kesin bir iyileşme vaat eder. Zira bu şekilde ortaya çıkarılan çiçekler, yaygın olarak görülenlerden daha iyi huyludur; çünkü tüm habislikten yoksun bir fermentten veya bulaşmadan kaynaklanır: Kan kütlesinin hareket ettiği ve tüm işin tamamlandığı kaynama, nazikçe, şiddetle değil, sayfa 471'de D. Johannes Bernoulli'nin yazdığı gibi doğanın kontrolünde kendi çabalarını ortaya koyar.

Genel kesme yöntemini kullandım.

Ayrıca, operasyon zamanı ve yılın hava koşulları transplantasyon için istenildiği gibi seçilebilir; ve aşılanacak vücut, uygun araçlarla sanatın gerektirdiği şekilde hazırlanıp düzenlenebilir; bu da hastalığın başarılı ve hayırlı seyri için gerçekten büyük önem taşımalıdır.

Cotton Mather

Çiçek Aşılaması veya Nakledilmesi Üzerine Bazı Bilgiler,

Dr. Emanuel Timonius
ve
Jacobus Pylarinus
gibi kıymetli hekimlerin bu yöntem üzerine söyledikleriyle birlikte.

Bu konuda bazı değerlendirmeler de eklenmiştir.

Ayrıca, bu yöntemin meşruiyeti (dinsel veya etik açıdan) hakkında şüphe duyanların sorularına karşılık, birkaç sorgulayıcı soru da eklenmiştir.

Dr. Zabdiel Boylston tarafından yayımlanmıştır.

Boston, 1721.

Corn-Hill’deki dükkânında S. Gerrish tarafından satışa sunulmuştur.

Çiçek Hastalığının Aşılama veya Nakil Yoluyla Edinilmesine Dair Bazı Bilgiler; Ve Bu Uygulamanın Faydası ve Güvenliği Hakkında.

Gelecek Konu: Akciğer Naklinin Tarihçesi -2.25.4- Bağışıklık Yanıtının Mekanizmaları Açıklanmaya Başlandı 

KAYNAKÇA:

1. PAHSSc - Türkiye'de Akciğer Naklinin Tarihçesi
2. Türklerde çiçek aşısı | Bilim ve Ütopya - Yazan Prof. Dr. Yavuz Unat - 2019
3. (PDF) History of Vaccination and vaccine production in Türkiye: From past to present - 2022
4. Türk Usulü Çiçek Aşısının Avrupa'ya Yayılmasıyla Aşı ve Serum Alanında Yeni Bir Dönemin Açılması | kadircankeskinbora.com
5. Variolation - Wikipedia
6. An Account, or History, of the Procuring the Small Pox by Incision, or Inoculation; As It Has for Some Time Been Practised at Constantinople (Çiçek Hastalığının Kesik veya Aşılama Yoluyla Edinilmesine Dair Bir Açıklama veya Tarih; Bir Süredir Konstantinopolis'te Uygulanmakta Olan Yöntem) on JSTOR - Emanuel Timonius - 1713
7. Introduction of The Variolation 'ala Turca' to The West by Lady Mary Montagu - 40th International Congres  on the History of Medicine - 2006
8. Vaccination of the Ethnic Greeks (Rums) Against  Smallpox in the Ottoman Empire: Emmanuel  Timonis and Jacobus Pylarinos as Precursors of  Edward Jenner - 2021
9. Cotton Mather - Wikipedia
10. Edward Jenner - Vikipedi
11. Edward Jenner - Wikipedia
12. Emmanuel Timoni — Wikipédia
13. Some account of what is said of inoculating or transplanting the small pox "Çiçek Hastalığının Aşılanması veya Nakledilmesi Hakkında Söylenenlere Dair Bir Açıklama) - Cotton Mather - 1721
14. Lady Mary Wortley Montagu'nün The Turkish Embassy Letters - 2020
15. Lady Mary Montagu ve Nevşehi̇rli̇ Damat İbrahi̇m  Paşa’nin Şi̇i̇ri̇nden Doğan Bi̇r Şarkı  - Emre Aracı - 2015
16. Smallpox and the story of vaccination | Science Museum
17. Onesimus (Bostonian) - Wikipedia
18. Smallpox - Wikipedia
19. Lady Mary Wortley Montagu – the forgotten immunisation pioneer - 2021
20. Lady Mary Wortley Montagu - Wikipedia
21. Plague of Athens - Wikipedia
22. Massachusetts Historical Society: Object of the Month - 2021
23. Inoculation - Wikipedia
24. Peloponnesian War - Wikipedia
25. History of the Peloponnesian War - Wikipedia
26. (PDF) History of Vaccination and vaccine production in Türkiye: From past to present - 2022
27. PAHSSc -8- El-Razi, Arapların Galen’i ve Pediatrinin Babası
28. History of smallpox - Wikipedia
29. Nova & Tuta Variolas Excitandi per Transplantationem Methodus, Nuper Inventa & in Usum Tracta: Per Jacobum Pylarinum - 1715
30. Fatma Sultan (III. Ahmed'in kızı) - Vikipedi
31. Nevşehirli Damad İbrahim Paşa - Vikipedi
32. Prince Eugene of Savoy - Wikipedia
33. T.C. Dışişleri Bakanlığı - Viyana Büyükelçiliği - İletişim Bilgileri
34. Silahdar Damad Ali Paşa - Vikipedi
35. IV. Murad - Vikipedi
36. III. Ahmed - Vikipedi
37. Petrovaradin Muharebesi - Vikipedi
38. Karlofça Antlaşması - Vikipedi
39. Pasarofça Antlaşması - Vikipedi
40. Silahdar Damad Ali Paşa - Vikipedi
41. Peter the Great - Wikipedia
42. The Turkish Embassy Letters - Lady MaryWortley Montagu
43. Poem: Turkish Verses Address'd to the Sultana, Eldest Daughter of S Achmet 3d. by Lady Mary Wortley Montagu
44. 109.032 - Turkish Song. Addressed to the Sultuana, Eldest Daughter of Sultuan Achmet the Third, by Ibrahim Bassa the rei... | Levy Music Collection
45. Life of English aristocrat Lady Mary Wortley Montagu who brought smallpox inoculation to Britain | Daily Mail Online
46. Great Plague of Marseille - Wikipedia
47. (PDF) Contributi alla biografia dei medici Jacopo Pylarino (1659–1718) e Bartolomeo Ferrati (?–1738) - 2008
48. An introduction to the history of medicine, with medical chronology, suggestions for study and bibliographic data : Garrison, Fielding Hudson, 1870-1935 : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive - 1921
49. Lady Mary Wortley Montagu and Her Campaign Against Smallpox - Historic UK
50. 1720’de Türkiye’den İngiltere’ye götürülen buluş: Çiçek Aşısı / Cengiz ÖZAKINCI : Cengiz ÖZAKINCI - GuncelMeydan
51. Charles Maitland, Overlooked Pioneer of Smallpox Inoculation - 2020
52. 1721 Boston çiçek hastalığı salgını - Vikipedi
53. 1721 Boston smallpox outbreak - Wikipedia
54. How Onesimus, a Slave in Colonial Boston, Helped Stop a Smallpox Epidemic | HowStuffWorks
55. Lady Mary Wortley Montagu, Letters
56. Obelisk celebrating pioneering Lady Mary Wortley Montagu given higher listing | North of England | The Guardian - 2023
57. Lady Mary Wortley Montagu
58. The works of the Right Honourable Lady Mary Wortley Montagu : including her correspondence, poems, and essays : Montagu, Mary Wortley, Lady, 1689-1762 : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive - 1803
59. 1720’de Türkiye’den İngiltere’ye götürülen buluş: Çiçek Aşısı – Avustralya ATATÜRK Kültür Merkezi
60. Making the right decision: Benjamin Franklin's son dies of smallpox in 1736 - PMC - 2007
61. The Boston Inoculation Controversy of 1721-1722: An Incident in the History of Race on JSTOR - 2004
62. Boston's Historic Smallpox Epidemic on JSTOR - 2012
63. Abdülhak Molla ve Tıbbiye’de çiçek aşısı uygulamasının başlangıcı - 2023
64. Smallpox inoculation: translation, transference and transformation | Humanities and Social Sciences Communications - 2020
65. Smallpox in the modern scientific and colonial contexts 1721–1840 | Journal of Biosciences - 2011
66. Nuran Yıldırım.“Tıbben Kabulünün 300. Yılında Türk Çiçek Aşısı/Turkish Variolation”, Hakan Ertin’e Armağan. Ed. M. İnanç Özekmekçi, Tayyibe Bardakçı, Adem Az, Maide Barış. BETİM: 2022, 253-292.
67. ASI PAZARI CAN PAZARI / ASI ÜRETIMININ PERDE ARKASI
68. WHO - A Brief History of Vaccination
69. Biography of William Pierrepont, Earl of Kingston-upon-Hull (1692-1713) - The University of Nottingham
70. Great Plague of Marseille - Wikipedia
71. A sermon against the dangerous and sinful practice of inoculation. Preach'd at St. Andrew's Holborn, on Sunday, July the 8th, 1722. By Edmund Massey, ... 1722 : Massey, Edmund : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive
72. The Philosophical Transactions of the Royal Society of London, from Their ... - Royal Society (Great Britain), Charles Hutton, Richard Pearson - Google Kitaplar - 1809
73. Qing Dynasty: To Variolate a Nation · History of the Smallpox Vaccine · IU Libraries Digital Exhibitions
74. Daniel de Fonseca - Vikipedi
75. Some lost works of Cotton Mather : Kittredge, George Lyman,1860-1941 : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive
76. On this day in 1721, Dr. Zabdiel Boylston inoculates his son against smallpox | Boston.gov
77. The Boston Smallpox Epidemic, 1721 | Contagion - CURIOSity Digital Collections
78. Paratoner - Vikipedi
79. Anne Robert Jacques Turgot - Wikiquote
80. Osmanlı Devleti’nin Çiçekle Mücadelede Kullandığı Yöntemler (1908-1918) - Cem Karakılıç - 2020
81. The Rise and Fall of Smallpox | HISTORY - 2015
82. Bilimsel ve Teknolojik Açıdan Osmanlı İmparatorluğu’nda XVIII. Yüzyıldan XIX. Yüzyıla Çiçek Aşısı ve Kuduz Aşısı - İrfan Elmacı - 2015
83. Osmanlı’da Aşının Tarihi: Aşı Memurları ve Aşı Evleri - 2023
84. Dr Violi – Pioneering Paediatrician of Constantinople 1849-1928 – From Lancs to the Levant - 2020
85. İstanbul’da Sağlık Hayatı | Büyük İstanbul Tarihi - Nuran Yıldırım
86. Thomas Jefferson and smallpox vaccination - B S Leavell -1977
87. Türkiye’de çiçek aşısı üretimi, 1840-1980 - Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi - Nuran Yıldırım 2023
88. Orhan Bursalı yazdı : ABD 3. Başkanı Jefferson, çiçek aşısı kahramanı | Cumhuriyet 2021
89. A prospect of exterminating the small-pox; being the history of the variolae vaccinae, or kine-pox, commonly called the cow-pox; as it has appeared in England : Waterhouse, Benjamin, 1754-1846 : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive - 1800
90. Thomas Jefferson Conducted Early Smallpox Vaccine Trials - 2015
91. Smallpox Vaccination and the Waterhouse Experiments · Gilt by Association · OnView
92. Savaş Yıllarında Aşı ve Serum Üretimi: Toplum ve Hekim (2003) – Nermin Erol
93. Türkiye’de çiçek aşısı üretimi, 1840-1980 - Nuran Yıldırım - 2023
94. S.B. Türkiye’de Aşının Tarihçesi
95. TUSEB - TÜRKİYE'NİN KISA AŞI TARİHÇESİ - 2021
96. Mandating immunity in the Ottoman Empire: A history of public health education and compulsory vaccination - ScienceDirect - 2020
97. Medicinisch-praktischer Unterricht für die Feld- und Landwundärzte der österreichischen Staaten. | Wellcome Collection - Anton von Störck - 1780
98. The Diffusion Of Vaccination: History Of Its Introduction Into Various Countries on JSTOR - 1896
99. Memoires du Chevalier Jean de Carro : Royal College of Physicians of London. n 80046799 : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive - 1855
100. Histoire de la vaccination en Turquie, en Grèce, et aux indes orientales [electronic resource] : Carro, Joannes de, 1770-1857 : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive - 1804
101. Alexandre AUBAN : Family tree by marmara2 - Geneanet
102. Osmanlı Devletinde Hekimbaşılık Müessesesi - Sinem Serin - 2020
103. Aşı karşıtlığı hakkında fikir edinmek için bakılabilir - Vaccines Are A Jesuit Crime Against Humanity And A War Against God! - Aşılar, Cizvitlerin insanlığa karşı işlediği bir suçtur ve Tanrı’ya karşı açılmış bir savaştır!
104. Türk Aşı Tarihine Katkı Yapan Bir İsim: Doktor Kemal Muhtar Özden (1874-1958) - Erol Karcı - 2023
105. A Handbook of Vaccination : Edward Cator Seaton : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive - 1868
106. Observations et expériences sur l'inoculation de la vaccine, etc - Jean de CARRO - Google Kitaplar - 1801
107. Geç dönem modern Osmanlı tıbbının kurucu siması: Şânizade Ataullah Efendi / Tarih / Milliyet Blog - 2011
108. HEKİMBAŞI - TDV İslâm Ansiklopedisi
109. Osmanlı Hekimbaşıları ve Hassa Hekimleri - Erhan Afyoncu - 2006
110. III. Selim: Aydınlanmış Hükümdar - Seyfi Kenan - 2010
111. Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi’nin Ruhiyye Risalesi Üzerine: Gerçekten Störck’ten Bir Çeviri mi - Ahmet Acıdumani, Gözde Acıduman - 2021
112. (PDF) Chief physician Mustafa Behcet Efendi and the innovative movement on Ottoman medical education in 19th century - 2016
113. Palermo e l'epidemia di vaiolo, quando la biblioteca si trasformò in centro vaccini - © PalermoToday - 2020 - 2020
114. (PDF) Smallpox vaccination and vaccine hesitancy in the Kingdom of the Two Sicilies (1801) and the great modernity of Ferdinand IV of Bourbon: a glimpse of the past in the era of the SARS-COV-2 (COVID-19) pandemic - 2020
115. Prospetto analitico de' fatti concernenti l'innesto del vajuolo vaccino - Antonio Miglietta - 1801
116. Smallpox vaccination and vaccine hesitancy in the Kingdom of the Two Sicilies (1801) and the great modernity of Ferdinand IV of Bourbon: a glimpse of the past in the era of the SARS-COV-2 (COVID-19) pandemic - PMC - 2022
117. An inquiry into the causes and effects of the variolæ vaccinæ, a disease discovered in some of the western counties of England, particularly Gloucestershire, and known by the name of the cow pox : Jenner, Edward, 1749-1823 : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive - 1798
118. Giusta la benefica intenzione del Re’: the Bourbon Cowpox Vaccination Campaign in Sicily - 2010
119. Innovations from the Levant: smallpox inoculation and perceptions of scientific medicine | The British Journal for the History of Science | Cambridge Core - 2022
120. II. Mahmud - Vikipedi
121. III. Selim - Vikipedi
122. Qasr El-Eyni Faculty of Medicine, Cairo University - Wikipedia
123. Osmanlı Devleti’nde Çiçek Hastalığı Üzerine Bir Değerlendirme - 2021
124. A History of Organ Transplantation: Ancient Legends to Modern Practice - David Hamilton - 2012
125. Kidneys, Twins, and Pathological Optimism: The Story of the First Successful Organ Transplant ‹ Literary Hub - 2021
126. Transplantation And Individuality - Leo Loeb - 1921
127. Historical Overview of Transplantation - PMC - 2013
128. Leo Loeb - Wikipedia
129. National Academy of Sciences - Leo Loeb (1869-1959) - A Biographical Memoir by Ernest W. Goodpasture - 1961
130. The many faces of biological individuality - Thomas Pradeu - 2016
131. Experimental Pathology and the Origins of Tissue Culture: Leo Loeb's Contribution - Jan A. Witkowski - 1983
132. How An African Slave Created A Cure That Saved Americans From Smallpox in The 1700s
133. T.C. Dışişleri Bakanlığı - Viyana Büyükelçiliği - Büyükelçilik
134. The Philosophical Transactions of the Royal Society of London, from Their Commencement, in 1665, to the Year 1800; Abridged, with Notes and Biographic Illustrations, by Charles Hutton ... George Shaw ... Richard Pearson ...: 1713-1723
135. The abuses and scandals of some late pamphlets in favour of inoculation of the small pox, modestly obviated, and inoculation further consider'd in a letter to A- S- M.D. & F.R.S. in London : Douglass, William, ca. 1700-1752 : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive
136. Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi ve 19. Yüzyılda Osmanlı Tıp Eğitiminde Yenilikçi Hareket - 2016
137. Doktor Hüseyin Remzi Bey (Ö.1896)- Hayatı, Eserleri ve Bilimsel Bir Diyaloğu / Doctor Huseyin Remzi Bey (D. 1896) His Life, Works and a Scholarly Dialogue - 2015
138. Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane (1903-1933) - Dr. Öğr. Üyesi Ahmet Zeki İZGÖER - Haluk PERK - 2022
139. Tarihsel süreçte Türkiye’de aşı üretimi - Vedat Bulut* - İstanbul Tabip Odası - 2021

Yazan: Kamil Hamidullah / TEMMUZ 2025
Önceki güncelleme: 
Son güncelleme: 

Önceki Konu: Akciğer Naklinin Tarihçesi -2.25.2- Bağışıklık Sisteminin Anlaşılmaya Başlanması 

#AkciğerNakli #PAHSSc #LungTransplant #OrganBağışı #OrganNakli #OrganDonation #immünology #LTx #ÇiçekHastalığı #SmallPox